Ocak 2003 sayisinin ücrets‹z ek‹D‹R

flim ve birikim ›fl›¤›nda radyo dalgala-

r›  oldu¤u  düflünülmüfltür.  Son  y›llar-

da,  lazer  teknolojilerinin  ve  k›sa-za-

manl›  atma  (pulslama)  tekniklerinin

geliflmesiyle, optik (k›z›lötesi, görünür

ve  morötesi  ayr›fl›m  bölgeleri)  kanal›-

n›n da etkin bir haberleflmede kullan›-

labilece¤i  ortaya  konmufl  durumda.

Radyo ve Optik SET‹ çal›flmalar› ilgili

kutuda özetlenmifltir.

Dünya  d›fl›  canl›larda  haberleflme

çabalar›nda, bafll›ca 2 seçenek bulunu-

yor:  Y›ld›zlar›  ‘dinlemek’  (yani  haber

‘alabilmek’ ya da haber ‘beklemek’) ya

da  y›ld›zlarca  ‘dinlenmek’  (haber  ‘ile-

tmek’).

Y›ld›zlar› Dinlemek

fiimdiye kadar yürütülen ‘y›ld›zlar›

dinleme’  olarak  özetlenebilecek  SET‹

çal›flmalar›nda, 15 m ile 300 m aras›n-

da  anten  çaplar›,  600  MHz  ile  100

GHz aras›nda çeflitli radyo frekanslar›

1,5 miliHertz (0.0015 Hz) ile 30 kilo-

Hertz  (30.000  Hz)  aras›nda  frekans

çözümlemeleri olan radyo teleskop ve

al›c›  sistemleri  kullan›ld›.  Arama  stra-

tejileri de, daha çok ‘hedef-seçimli ara-

ma’ fleklinde, konumu iyi bilinen, Gü-

nefl’e yak›n ve astrofiziksel olarak Gü-

nefl  türünden  y›ld›zlar›  hedefliyordu.

Çal›flmalarda daha az kullan›lan ikinci

tür arama stratejisi olan ‘(hedef seçim-

siz) uzay taramas›’ ise, seçilen bir böl-

genin tamam›n›n eksiksiz ‘dinlenmesi’

temelindedir ve ancak SET‹ çal›flmala-

r›n›n  otomatik  hale  getirildi¤i  1980’li

y›llar sonras›nda baz› çal›flmalarda uy-

gulanmaya baflland›.

Özellikle  1980’lerin  ikinci  yar›s›n-

dan sonra NASA’nin bir SETI Araflt›r-

ma  Enstitüsü  kurmas›,  uzun  fizibilite

çal›flmalar›  sonras›nda  “Yüksek  Çö-

zümlemeli Mikrodalga Uzay Taramas›

(High  Resolution  Microwave  Survey,

HRMS)” projesini bafllatmas›, çal›flma-

lar  aç›s›ndan  önemli  bir  evre’nin  bafl-

lang›c› oldu. HRMS’nin odak noktas›,

32 milyon farkl› radyo frekans›n› ayn›

anda  tarama  gücünde,  çok  ileri  bir

radyo  al›c›s›n›n  gelifltirilmesi  ve  SET‹

amaçl›  olarak  hizmete  konmas›.  Bu

sistem, 12 Ekim 1992’de (Amerika’n›n

Kolomb taraf›ndan keflfinin 500 y›l›na

adanarak) çal›flmaya bafllad›. NASA’ca

planlanan  çal›flman›n  temel  gözlem

program›,  hem  ‘hedef-seçimli  arama

‘hem de, bir süre içinde bütün gökyü-

zünü  belli  bir  duyarl›l›kla  taram›fl  ol-

may›  hedefleyen  ‘uzay  taramas›’  ola-

rak  belirlenmiflti.  Hedef-seçimli  tara-

mada, güneflin 80 ›fl›k y›l› ya da daha

yak›n›nda  olup  spektrumlar›nda  yük-

sek  atom  numaral›  elementler  içeren

‘Topluluk I’ grubu aras›ndaki F, G, K

s›n›f› (Günefl ve özellik olarak Günefl’e

en  yak›n  di¤er  iki  s›n›f  y›ld›z)  tek  y›l-

d›zlar›  hedeflemiflti.  Bunlar›n  say›s›

800 kadar olup her y›ld›z 5 dakikadan

15 dakikaya kadar de¤iflen sürelerde,

Samanyolu  içinde  radyo  gürültüsü-

nün en düflük oldu¤u 1 ile 3 GHz fre-

kanslar aras›ndaki bant üzerinde izle-

necekti. Bu arama, 18 cm (OH çizgisi),

21  cm  (H  çizgisi),  ‘su  olu¤u’  bölgesi

(18-21  cm  aras›)  gibi  ‘sihirli’  ve  özel

önemi olan frekanslar› içermekte. Ka-

bul  edilen  uzay  taramas›  stratejisinin

hedefiyse, 7 y›ll›k bir plan içinde, her

iki  yar›  kürede  birden  fazla  radyo  te-

leskopu kullanarak, bütün gökyüzünü

1-10 GHz frekans aral›¤›nda, teleskop-

lar›n  çözme  gücü  büyüklü¤ündeki

bölgeleri 1 saniye süreyle gözlemekti.

Hem  hedef  seçimli  tarama,  hem  de

uzay taramas›, bütünüyle otomatik ve

bilgisayar  kontrolunda.  Tarama  s›ra-

s›nda dikkate de¤er sinyaller bulundu-

¤unda, araflt›r›c›lar otomatikman uya-

r›lmakta.

NASA’n›n  HRMS  adl›  genifl  kap-

saml›  SET‹  program›,  tamamlanama-

dan  ABD  Kongresi  taraf›ndan  1  y›l

sonra kesildi. Ancak, ayn› proje bir sü-

re sonra, özel kiflilerin ve SET‹ merak-

l›lar›n›n  maddi  ve  manevi  katk›lar›yla

17

Ocak 2003

B‹L‹M

ve

TEKN‹K

Setiathome projesi kapsam›nda

milyonlarca ev bilgisayar›,

Arecibo ve di¤er

radyoteleskoplarla elde edilen

sinyalleri tarayarak, ak›ll›

uygarl›klar›n varl›¤›na iflaret

edebilecek, sürekli tekrarlanan

bir “mesaj” ar›yorlar (üstte). 

Uzaydan “gönderilmifl” bir

sinyalin, yandaki görüntüde

oldu¤u gibi hafifçe e¤ik bir

çizgi fleklinde ortaya ç›kmas›

gerekiyor.  Görüntüde her

noktac›k belirli bir frekans

(yatay eksen) ve zamanda

(dikey eksen) bir radyo

enerjisini temsil ediyor.

Saç›lm›fl noktac›klar  “parazit”

artalan gürültüsü, düz çizgiyse

tekrarlanan düzenli bir sinyali

temsil ediyor. Çizgi, Dünya’nin

kendi etraf›ndaki dönüflü

frekans› sapt›rd›¤›ndan, yat›k

olarak izlenebilecek. Bu

görüntüde yay›n, bir uzay gemisinden geliyor. Ancak, uzay gemisi bize ait: fiimdilerde Günefl’e Dünya’dan

73 kat uzakta bulunan Pioneer 10 uzay arac›.

---

tekrar  hayata  geçirildi.  Proje-

nin daha sonraki ad› Phoenix

(Anka  kuflu;  küllerinden  tek-

rar  canlanan  efsanevi  kufl)

olup,  daha  önce  tan›mlanan

program›  daha  yavafl  flekilde

gerçeklefltirme  hedefinde.  ‹lk

kapanma  öncesi  taramalarda

elde  edilen  ‘umut  verici’  50

kadar hedef tekrar ve öncelik-

le gözlenme durumunda.

Y›ld›zlarca

‘Dinlenmek’

Öteki y›ld›zlar› dinlemenin,

bir de Dünya d›fl› Ak›ll› Yara-

t›klar  (E.T.’ler)  taraf›ndan

‘dinlenmek’  yan›  var.  Bunun

da  yine  ‘hedef-belirli  dinlet-

mek’  ve  ‘hedef-belirsiz  dinlet-

mek’  gibi  iki  farkl›  türü  söz

konusu. ‹lk türden, bizim do¤-

rudan  mesaj  gönderip  kendi-

mizi ‘dinletmek’ yolundaki ça-

balar›m›z  çok  fazla  de¤il.  Bu-

nun en iyi bilinen ve belki de

tek örne¤i, 1974’te, halen Cor-

nell  Üniversitesi’nce  iflletilen

Porto  Riko’daki  300  metrelik

Arecibo Radyo Teleskopu kul-

lan›larak yap›lan ve Herkül Ta-

k›my›ld›z›  bölgesindeki  m13

küresel  y›ld›zlar  kümesine  3

dakika süreyle gönderilen me-

saj. 21 cm radyo dalga boyun-

da  bir  sinyaller  dizisi  olarak

haz›rlanan  sinyal,  defalarca

tekrarlanan  1679  adet  1  ve

0’lar  (sinyal  olarak:  var-

yok’lar)  dizisi.  Bu  sinyal

18

Ocak 2003

B‹L‹M

ve

TEKN‹K

NASA Ames Research Center bünyesinde ku-

rulan  ‘NASA  Astrobiology  Institute’  adl›  birim,

bir çekirdek sekreterya d›fl›nda, farkl› kurulufllar-

da  çal›flan  konularla  ilgili  uzmanlar›,  geliflen  ‹n-

ternet ve haberleflme olanaklar›yla birbirine fonk-

siyonel flekilde ba¤lamak ve oluflturmay› hedefle-

di¤i gruplar›, bir çat› alt›nda toplamak yerine, bu-

lunduklar›  kurulufllarda  maddi  flekilde  destekle-

yerek  programlar›n›  sürdürme  karar›  ald›.

NAI’nin flu 3 temel soruya yan›t arayan program-

lar gelifltirmesi öngörülmekte:

- Yaflam nas›l bafllad› ve geliflti ? (Biz nereden

geliyoruz?)

-  Yaflam  evrende  baflka  yerlerde  de  var  m›?

(Evrende yaln›z m›y›z?)

-  Yaflam›n  yeryüzünde  ve  ötesinde  gelece¤i

ne? (Uzayda nereye gidiyoruz?)

Bu çok genel sorular›n kolayca yan›tlanmas›-

n› kimse beklemiyor. Ancak, bu yolda, uzmanla-

r›n kat›l›mlar›yla haz›rlanm›fl olan bir ‘yol harita-

s›’  çal›flmalar›n  teknik  içeri¤ini  belirlemede  yar-

d›mc› olmakta. Bu haritan›n takibi ve yaflama ge-

çirilmesinde göz önüne al›nacak genel bir ‘çal›fl-

ma  ilkeleri’  listesi  de  oluflturulmufl  bulunuyor.

Buna göre, 

-Çok-disiplinlilik:  Astrobiyoloji  çok-disiplinli

bir u¤rafl olarak ele al›nmal›d›r. Örne¤in, yer, ya-

flam  ve  uzay  bilimleri  yan›nda,  mikrobiyoloji,

ekoloji, moleküler biyoloji, paleontoloji, kimya...

bu disiplinlerden ilk akla gelenleri. Astrobiyoloji-

nin amaçlar›na, farkl› birikim ve uzmanl›k alanla-

r›ndan  gelen  bilimcilerin  oluflturaca¤›  sentezle

daha çabuk ulafl›labilece¤i aç›k.

-Gezegen ortamlar›n› koruma: Yer d›fl›nda ya-

flam›  araflt›r›rken,  ve  ilk  elde,  örne¤in,  Mars’a

yeryüzündeki  yaflam›  tafl›ma  planlar›  yaparken,

bu  (ve  di¤er  her)  gezegenin  kendi  ekosistemini

korumaya  özen  göstermeliyiz.  Bu  programlar›n

etik ve bilimsel ilkelerden sapmas›na karfl› gerek-

li duyarl›klar içinde olmal›y›z. Bunun bir yandan

dünyam›za  yabanc›  yaflam  formlar›n›n  getirilme-

siyle kendi gezegenimizdeki yaflam› tehlikeye at-

ma  olas›l›¤›na  karfl›  dikkatli  olmay›,  di¤er  yan-

dan, baflka dünyalar› yeryüzü yaflam› için uygun

duruma  getirme  (‘terra-forming:  dünyalaflt›rma)

amaçl›, iklim ve yüzey koflullar›n› de¤ifltirme ça-

l›flmalar›n›n  bütün  yönleriyle  ele  al›nmas›n›  ge-

rektirdi¤inin bilincinde olmal›y›z.

-Toplumsal sorumluluk: Astrobiyoloji çal›flma-

lar›n›n laboratuvar duvarlar› ötesinde de, dünya-

m›z toplumlar› üzerinde derin etkileri olaca¤› ve

sonuçlar›n toplumsal sorumluluklar gerektirece¤i

gözönünde tutulmal›, ekonomik, çevresel, sa¤l›k-

sal, dinsel, ahlaki, politik ve e¤itsel de¤erlendir-

meler için uygun ortamlar düflünülmeli.

-Herkese aç›k olma ve e¤itim: Evrende yafla-

m›n  varl›¤›n›  araflt›rma  çal›flmalar›n›n,  bilimciler

d›fl›nda da genifl merak uyand›ran bir konu oldu-

¤u unutulmamal›. Genel kamuoyu kadar, her yafl-

tan  ‘ö¤renciler’  için,  yaflam›n  kökenine  ve

evrende yayg›nl›¤›na iliflkin soru ve sorunlar bir

ilgi kayna¤›. Astrobiyoloji, bu nedenle, toplumun

gözleri  önünde  ve  herkese  aç›k  flekilde  yürütül-

meli, sonuçlar kadar keflif ve araflt›rma heyecan›,

e¤itim  kurumlar›  ve  medya  arac›l›¤›yla  genifl

flekilde paylafl›lmal›. Sorular ve yan›tlar›, sadece

bir avuç araflt›r›c› için de¤il, herkes için önemli.

Bu genel çal›flma ilkeleri ›fl›¤›nda 1996-1999

y›llar›  aras›nda,  400den  fazla  bilimcinin,  çeflitli

toplant›lar, çal›fltaylar ve di¤er flekildeki katk›la-

r›yla, bir ‘yol haritas›’ haz›rlanm›fl bulunuyor. Bu

harita, geliflmekte olan astrobiyoloji biliminin içe-

ri¤ini  oluflturma  çabalar›n›n,  do¤ufl  evresinde

katk›da bulunan bilim adamlar›n›n bak›fl›yla, k›sa

bir özeti olarak kabul edilebilir.

Yol  haritas›ndaki  önemli  bilimsel  amaçlara

ulaflmada ele al›nan çal›flma konular›ysa flunlar:

1.Yeryüzünde yaflam nas›l bafllad›?

2.Maddenin canl› sistemlere dönüflmesindeki

genel ilkeler neler?

3.Yaflam›n molekül düzeyinde, organizma dü-

zeyinde ve ekolojik düzeyde evrimi hangi evrele-

re sahip?

4.Yeryüzü yaflam-küresiyle (biyosfer) Dünya’-

n›n ortak-evrimini nas›l anlayabiliriz?

5.Di¤er dünyalarda yaflam için benzer çevre-

sel koflullar oluflturman›n s›n›rlar› neler?

6.Bir gezegeni yaflanabilir yapan koflullar ne-

ler ve bu dünyalar evrende ne kadar yayg›n?

7.Di¤er dünyalar üzerindeki yaflam›n imzalar›

neler ve bunlar nas›l tan›nabilir?

8.Günefl Sistemi’nde, özellikle Mars ve Euro-

pa’da  halen  yaflam  var  m›?  ya  da  geçmiflte  var

m›yd›?

9.Var olan ekosistemler, insan yaflam süresi-

ne iliflkin olarak çevresel de¤iflimlere nas›l tepki

verirler?

10. Yeryüzündeki yaflam›n uzaydaki ve di¤er

gezegenlerdeki koflullara tepkisini anlayabilir mi-

yiz?

Yol  haritas›n›  doldurmas›  beklenen  bilimsel

çal›flmalar için düzenlenen bu ‘öncelikli amaç ve

çal›flma alanlar›’ listesindeki her konu için belir-

lenen daha ayr›nt›l› aç›klamalar ve bu konularla

ilgili  logo-amblemler,  yukarda  verilen  nasa  site-

sinden takip edilebilir. Burada özetlenen astrobi-

yoloji tan›m ve içeri¤i durgun ya da mümkün tek

yol demek de¤ildir. Bu bilim dal›n›n gelece¤i, ça-

l›flmalara kat›lan bilimcilerin kiflisel tercihleri ka-

dar bunlar›n bilim ve dünya kamuoyunca alg›lan-

mas›na  göre  flekillenecektir.  fiimdiden  bir  dizi

üniversitede astrobiyoloji ve ilgili disiplinlerde ye-

ni dersler, lisansüstü programlar, yeni konferans-

lar ve dergiler ortaya ç›km›fl bulunuyor. Bu u¤ra-

fla omuz vermek ve bu yeni disiplinin do¤ufluna

tan›kl›k etmek ayr›cal›¤›, tüm ilgilenenlere aç›k! 

NASA Astrobiyoloji Enstitüsü, NAI

.

Arecibo’dan M13 Küresel Kümesi’ne 1974’te gönderilen mesaj›n deflifre

edilmifl flekli.

1-10 aras›

say›lar

Say› bafllar›

iflareti

H, C, N, O,

P’nin atom

numaralar›

DNA

nükleotidlerine

giren 12 baz

ve flekerin

formülü 

(H, C, N, O, P)

DNA’n›n çift

sarmal›

‹nsan profili

‹nsan›n boyu

bilgisi 

(

λ

cinsinden)

Yeryüzündeki

insan nüfusu

Günefl Sistemi

(Dünyam›z,

insana do¤ru

kayd›r›lm›fl)

Mesaj›

gönderen

Arecibo

Teleskopu

Teleskopun

yar›çap›

DNA’daki

nükleotidlerin

say›s› 

(~4 milyar)

---

24.000 y›l sonra 200.000 kadar y›ld›za

sahip bu kümeye ulaflacak ve o anda,

bu dalga boyunda Günefl yönüne bak-

makta  olan,  (varsa)  Dünya  d›fl›  canl›-

lar, Günefl’in radyo parlakl›¤›n›n 3 da-

kika süreyle her zamankinden 10 mil-

yon kat artt›¤›n› fark edecekler! Gön-

derilen  mesajsa,  her  biri  23  karakter

(1 ya da 0) içeren 73 sat›r olarak dizil-

di¤inde, Günefl Sitemi, yerdeki yaflam,

insan›n  yaklafl›k  görüntüsü,  boyu  vs

hakk›nda  bilgiler  içermekte.  23  ve

73’se 1679’un her ikisi de asal olan 2

çarpan›.  Bu  mesaj,  m13’lülerin  temel

matematik bildi¤ini varsaymakta!

Hedef-belirsiz  dinlemeler  konusun-

da,  zaten  bir  fley  yapmam›za  gerek

yok.  Radyoyla  haberleflmenin  bafllad›-

¤› 1920’lerden beri, Dünyam›z ›fl›k h›-

z›yla geniflleyen bir radyo halesi olufl-

turmaya bafllam›fl bulunuyor. Bu hale,

bugün  75  ›fl›k  y›l›na  kadar  geniflledi.

Bu çevre içinde yeteri kadar ak›ll› ya-

rat›klar, (e¤er varsa) belki bizim radyo

ve TV programlar›m›z› izliyor ve yapt›-

¤›m›z  kimi  tuhafl›klara  gülüyorlard›r.

Kim bilir?

Bu  program  ‘NASA  Astrobiology

Institute’ (NASA Astrobiyoloji Enstitü-

sü) adl› yeni kurulufl taraf›ndan yürü-

tülmektedir.  NAI  hakk›nda  özet  bilgi-

ler ilgili kutuda sunulmaktad›r.

P r o f .   D r .   M e h m e t   E m i n   Ö z e l

Çanakkale 18Mart Üniversitesi, Astrofizik 

Araflt›rma Merkezi, Çanakkale

(Bolu A‹BÜ'den izinli)

Kaynaklar

‘Search for Life in the Universe’, D. Goldsmith ve T.Owen, 1992,

2. bask›, Addison-Wesley

‘Astronomi ve Uzay Bilimleri’, orta ö¤retim kurumlar› için ders

kitab›, Z. Aslan, C.Ayd›n, O.Demircan, H.K›rb›y›k, E.Derman,

1996, Tek›fl›k Yay›nc›l›k-Ankara, bölüm 3,4,5.

‘Evrenin K›sa Tarihi’, J.Silk, Murat Alev çevirisi, TÜB‹TAK Popü-

ler Bilim Kitaplar›, no 46.

‘Ça¤dafl Astrofizik’, M.E.Özel, TUB‹TAK, Bilim Teknik Nisan

1991.

‘Kuflbak›fl› Evren’, M.E. Özel, TÜB‹TAK, Bilim Teknik, May›s

1991.

‘‹lk Üç Dakika’, S.Weinberg. (1976); Z.Ayd›n, Z.Aslan çeviri-

si, 1995, TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitaplar›, no 11.

‘Gökyüzünü Tan›yal›m’, M.E.Özel, T.Saygaç, TÜB‹TAK Popü-

ler Bilim Kitaplar›, no 47, 1997.

‘Double Helix’, F.Crick; ‘‹kili Sarmal’, TÜB‹TAK Popüler Bi-

lim Kitaplar›, no 2.

‘fiafl›rtan Varsay›m’, F.Crick, TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitapla-

r›, no 43.

‘Hayat›n Kökleri’, TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitaplar›, no 1.

‘The Search for Extraterrestrial Life’, yage, bölüm 7-10, s.

153-250.

‘Mind from Matter’, M.Delbrück, 1986. Blackwell Scientific

Publ.

‘Vital Dust’, C.de Duve, 1995, Basic Books, Harper Collins

Publ.

‘Blind Watchmaker’, R.Dawkins, 1986, W.W.Norton and Co.,

‘Kör Saatçi’, TUB‹TAK popüler bilim kitaplar›, 2002.

‘Darwin ve Beagle Serüveni’, TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitapla-

r›, no 40.

‘Life in the Universe’, S.Weinberg, Scientific American,

Oct.1994: S.Özveren çevirisi: ‘Evrende Hayat Nas›l Baflla-

d›?’, CBT, say› 516, s.6-7, 8.2.1997.

‘Cosmos’, C.Sagan, ‘Kozmos’, R.Aflç›o¤lu çevirisi, Alt›n Ki-

taplar Yay›nevi.

‘Dragons of Eden’, C.Sagan: ‘Cennetin Ejderleri’, e Yay›nevi

‘Baflka Dünyalar, Baflka Canl›lar’, ‹.Bu¤dayc›, TÜB‹TAK Po-

püler Bilim Kitaplar›, no 341. Nisan 1996, s. 34-41.

‘Yerötesi yaflam› arama (SETI)’, M.E.Özel, ‘Orta ö¤retimde

temel bilimler’ simpozyumu, 1-2 Kas›m 1997, ‹stanbul.

‘The Search for Extraterrestrial Life’ yage, 1992, bölüm 21,

sayfa 505-519.

‘Fizikte baz› felsefi sorunlar’, M.E.Özel, TÜB‹TAK Bilim Tek-

nik, say› 342 (May›s 1996), s. 28-33.

‘Baflka Dünyalar, Baflka Canl›lar’, ‹.Bu¤dayc›, TÜB‹TAK Bilim

Teknik, say› 341. (Nisan 1996), s. 34-41.

‘Kozmik Ba¤lant›’, C.Sagan; çev. M.Dinçer, 1986, e-yay›nlar›.

19

Ocak 2003

B‹L‹M

ve

TEKN‹K

---

Son iki y›l, son bin adet

Dergilerini tak›m

halinde tutmak

isteyenler için

kutular›,

indeksleri ve

ekleriyle 

birlikte

Bilgi de 

De¤erli 

Bir Hediye!

TÜB‹TAK Kitap Sat›fl Bürosu: Atatürk Bulvar› No: 221 06100 Kavakl›dere Ankara Tel: [phone] Faks: (0312) 427 13 36

Siparifl ‹çin: (0312) 427 32 46