Ocak 2003 sayisinin ücrets‹z ek‹D‹R

Kozmik Yaln›zl›k 

Son birkaç yüzy›ld›r bilimsel biriki-

me paralel olarak evreni anlamak için

yeni ve cesur bir anlay›fl olufltu. Evre-

ne bak›fltaki bu yeni perspektifin olufl-

mas›nda  bilim  ve  bilimciler  genelde

yönlendirici  roller  üstlendiler.  Bilim,

insanl›¤a, do¤aya hakim olabilme, çev-

resini de¤ifltirebilme gücü verdi ve da-

ha iyi yaflam olanaklar›yla donatt›. ‹n-

sanl›k olarak, artan bu gücümüzle bir-

likte  yeni  sorumluluklar  da  duymaya

bafllad›k.  Örne¤in,  insanl›k  olarak,

içinde yaflad›¤›m›z çevreyi ve Dünya’y›

kendimize karfl› koruma gere¤inin far-

k›na varmaya bafllad›k!

Ayn› görüflün bir di¤er uzant›s›ysa,

iyi tan›mlanamayan bir kozmik yaln›z-

l›k, yani çok büyük ve çok genifl, ayn›

zamanda insana ald›rmayan, onun far-

k›nda olmayan bir evrenle karfl› karfl›-

ya oldu¤umuz duygusu oldu. Belki de

büyük ölçüde bu ve benzeri duygular-

la, evrende baflka canl›lar olup olmad›-

¤›,  onlarla  haberleflip  haberleflemeye-

ce¤imiz  (do¤rudan  görüflüp  görüfle-

meyece¤imiz) gibi konular giderek da-

ha s›k olarak gündeme gelmeye baflla-

d›.  Dünya  d›fl›  ‘ziyaretçiler’e  (UFO’la-

ra)  ait  hikayelerin  medyada  bu  kadar

yank› bulmas›n›n temelinde, böyle bir

‘yaln›zl›k’tan  kurtulma  iste¤inin  yat›-

yor olmas› olas›. Bu konuda gerçekle

s›n›rs›z  spekülasyon  ve  fantezinin  ay-

r›lmas›nda da en önemli ölçütümüz yi-

ne  bilim  olacak.  Bu  ölçüt  için  önce

içinde yaflad›¤›m›z evreni, daha sonra-

da ‘yaflam’ dedi¤imiz süreci k›saca ele

alaca¤›z. Daha sonra da, geçmifl ve ha-

len yürütülmekte olan ‘Dünya d›fl› ya-

flamla  haberleflme’  (SETI)  çal›flmalar›-

na bir göz ataca¤›z.

6

Ocak 2003

B‹L‹M

ve

TEKN‹K

‘Gezegenleri Keflfin Alt›n Dönemi’ kabul edi-

len  20.  yüzy›l›n  son  çeyre¤inde,  baflta  Mars  ol-

mak üzere, Günefl sistemi içindeki 30 kadar ay

ve gezegene robot araçlar gönderdik; onlar›n ay-

r›nt›l› yüzey foto¤raflar›n› elde ettik. Di¤er y›ld›z-

lar›n gezegenlerinin keflfi de benzeri uzay araç-

lar›  göndermeyi  düflünebiliriz.  Ancak,  gidilecek

uzakl›klar  belki  binlerce  y›l  sürecek  yolculuklar

gerektirecek. Zaten, foto¤raf çekme bir gezege-

ni incelemeye bafllaman›n en iyi yolu say›lamaz.

Gökbilimciler, bir gök cisminden gelen ›fl›¤› ince-

lemede, daha çok ‘spektroskopi’ dedi¤imiz, ›fl›¤›

dalga boylar›na ay›rma tekni¤ini kullan›rlar. An-

cak, son dönemlere kadar, bu teknikle daha çok

y›ld›zlar›  ve  Günefl  Sistemi  içindeki  gezegenleri

inceleyebilmifllerdi.  Çünkü  teknik,  uzak  y›ld›zla-

r›n çevrelerindeki gezegenlerin ›fl›k ayr›fl›mlar›n›

(tayf) farketmeye ya da bir gezegenin, y›ld›z›n›n

›fl›¤› üzerinde yarataca¤› ‘Doppler etkisi’ denen

frekans kaymas›n› belirlemeye yetecek duyarl›k-

ta de¤ildi.

‹lk kez 1996 Ekim ay›nda, Cenevre Gözleme-

vi’nden 2 araflt›r›c› (Michel Mayor ve Didier Qu-

eloz) Günefl benzeri bir y›ld›z olan 51 Pegasi (Ka-

natl›at Tak›my›ld›z› bölgesindeki 51 nolu katalog

y›ld›z›)  çevresinde  dönen  Jüpiter  büyüklü¤ünde

bir gezegenin etkilerini, yeni gelifltirdikleri analiz

tekni¤i ile ay›rabildiklerini duyurdular. Bu bulufl,

öteki gözlemevlerince de hemen do¤ruland›. ‹zle-

yen iki ayda, iki ayr› y›ld›zda da benzeri gezegen-

ler bulundu. Daha sonra bu say› giderek artt› ve

bu gün, 100’den fazla y›ld›z›n çevresinde dönen

gezegenler oldu¤u kay›tlara geçti. 

Asl›nda, Doppler kaymas›yla elde edilen bil-

giler  oldukça  s›n›rl›:  Gezegenin  yörüngesininin

büyüklü¤ü  ve  sahip  olmas›  gereken  en  küçük

kütle hesapalanabilmekte. Bu k›s›tl› bilgiyle bile,

bu  yeni  gezegenlerin  bildi¤imiz  Günefl  Sistemi

gezegenlerinden  önemli  farklar›  oldu¤u  ortaya

ç›k›yor. Örne¤in, 51 Pegasi’nin gezegeni, en az

1/2 Jüpiter kütlesindedir, ancak y›ld›z›na yak›n-

l›¤›,  Merkür’ün  Günefl’e  uzakl›¤›n›n  onda  biri

mertebesinde! Bu durumda yüzey s›cakl›¤› en az

1300°C olmal›. Y›ld›z›n›n çevresindeyse 4 gün-

de dolanmakta. ‘Goldilock’ bölgesinde gezegeni

keflfedilen  ilk  y›ld›zsa,  70  Virginis  oldu  (Baflak

Burcu  bölgesi).  Bu  y›ld›z›n  gezegeni  suyun  s›v›

halde var olabilece¤i kuflakta  ve 117 gün uzun-

lu¤unda bir ‘y›l’a sahip. Ancak, gezegenin kütle-

si Jüpiter’in 6,5 kat›. Hesaplara göre, bu geze-

gen  yo¤un  ve  bo¤ucu  bir  atmosfere  sahip.  Yö-

rüngesinin  dar  bir  elips  fleklinde  olmas›  da  ya-

flam için uygunluk koflullar›n› ayr›ca zorlamakta.

Baz›  gökbilimcilerse,  bu  gezegenin  bir  ‘y›ld›z

olamam›fl  kahverengi  cüce’  say›lmas›  gerekti¤i

kan›s›ndalar.

Bütün bu bilgiler, gezegen oluflumu ve evri-

mi konusundaki bilgilerimizin çok yetersiz oldu-

¤unu ortaya koyuyor. Bu nedenle, yeni gezegen-

lerin bulunmas›nda ve say›lar›n›n art›r›larak hak-

lar›nda ek bilgiler elde edilmesinde yeni yöntem

ve  tekniklere  gereksinim  bulunuyor.  NASA,  bu

amaçla teklifler gelifltirilmesi için bir ihale açt›.

Bu  amaçla  gelifltirilen  bir  teklifte,  Uluslararas›

Uzay ‹stasyonu yak›nlar›nda astronotlarca monte

edilecek  süper-güçlü  bir  giriflim-ölçer  öngörülü-

yor. Bir kere kurulduktan ve denendikten sonra

araç,  itki  motorlar›yla  Günefl  çevresinde  bir  yö-

rüngeye  oturtulacakt›r.  ‘Dönüfllü-Giriflimölçer’

denilen  bu  teknikte,  aralar›ndaki  uzakl›k  75

metreye kadar de¤iflen 4 teleskopla ayn› y›ld›za

bak›lacak ve y›ld›zdan gelen güçlü ›fl›k demetle-

rinin, giriflim tekni¤iyle birbirini yok etmesi sa¤-

lanacak. Böylece, gezegenden yans›yan zay›f ›fl›-

¤›n  görülmesi  ve  analiz  edilmesi  (örne¤in,  kar-

bondioksit veya ozon içerip içermedi¤inin belir-

lenmesi)  olanak  kazanacak.  Arac›n  imalat  mali-

yeti 2 milyar dolar civar›nda hesaplan›yor. Bafl-

ka bir dünyada yaflam›n bulunmas›n›n önemi göz

önüne al›n›rsa, bu maliyet o kadar da yüksek gö-

rülmemeli.

Yeni Gezegenlerin Peflinde

.

Arizona Üniversitesi, Gözlemevi araflt›r›c›lar›

J.R.Angel ve N.J.Wolf taraf›ndan önerilen ‘dönmeli

giriflimölçer’ sistemini betimleyen bu resim,

düzene¤in Uluslararas› Uzay ‹stasyonu ISS (solda)

yan›nda astronotlarca kurulufl evresini gösteriyor.

Kurulufl sonras›nda, 75 metre uzunlu¤undaki

sistem Günefl çevresinde Jüpiter’e yak›n bir

yörüngeye tafl›nacak. NASA, di¤er y›ld›zlar›n

gezegen sistemlerini incelemek için, bu türden bir

dizge kurmay› planl›yor. Metalik yap› üzerine

yerlefltirilecek olan teleskoplardan gelecek ›fl›¤a,

giriflim yapt›r›larak, hedef y›ld›z civar›ndaki

gökyüzünün parlak ve karanl›k bantlardan oluflan

bir resmi elde edilecek, sistemin k›sa boyutu

ortas›ndaki simetri ekseni çevresinde

oluflturulacak dönme hareketiyle, y›ld›zdan farkl›

konumda oldu¤u için giriflim yapmayan gezegen

›fl›¤›, y›ld›z›n ›fl›¤›ndan ay›rt edilebilecek.

---