Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kürd tayfalarının 1577-ci il qiyamı
- Şirvanda Əbubəkrin üsyanı
168 əməllərindən, mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamasından qəzəblənir. Şah Məhəmməd və onun ən yaxın məsləhətçiləri gen-bol pul, torpaq və sair bağışlamaqlaqızılbaş əyanlarının sədaqətini qazanmaq cəhdində həddən artıq canfəşanlıq edirdilər. Bu, dövlət hakimiyyətinə əvəzedilməz zərər vurdu və onun rolunu heçə endirdi. İskəndər bəy Münşi göstərir ki, Məhəmməd Xudabəndə dövründə şah hakimiyyəti o qədər zəifləmişdi ki, tayfaların əyanları qarşısında tamam aciz görünürdü. Məsələn, “hər tayfa (oymaq) üçün yeni əmir təyin olunurdu, bütün vilayətlər və məmləkət isə artıq (əmirlər arasında) bölüşdürüldüyü üçün onlara dövlət xəzinəsindən məvacib verməli oldular və hər tayfanın tərəfdarları qiyam və iğtişaş üçün baş qaldırır, öz rəqiblərinin üzərində üstünlük qazanmağa çalışır, müstəqil olmaq istəyirdilər” 97. Dövlət daxilində feodal ara müharibələri və çəkişmələr Səfəvilər dövlətinin xarici siyasi düşmənləri (xüsusilə sə müharibəni yenidən başlamaq üçün əlverişli fürsət gözləyən Osmanlı Türkiyəsi) üçün arzuolunan bir hal idi. “Qızılbaşların məmləkətində ara müharibələri, pozğunluq və qarışıqlıq baş verməsi barədə xəbərlər yayılırdı... Bu günü gözləyən qonşu padşahlar və düşmənlər həmin məqamı əlverişli saydılar, Əcəmi (Səfəvilər dövlətini – O.Ə.) tutmaq üçün şərqdən və qərbdən cəhdlər göstərdilər. Sultan Murad Azərbaycan və Şirvan ölkələrini tutmaq arzusunda olduğunu bildirdi. Uzun illər başlarını itaət çənbərində saxlamış ucqarların asılı hakimləri isə müstəqillik və hakimiyyət iddiası ilə çıxış etdilər...” 98 . Kürd tayfalarının 1577-ci il qiyamı Cənubiqafqaz uğrunda müharibəni yenidən başlamağa əlverişli fürsət axtaran Osmanlı Türkiyəsi Səfəvilər dövlətinin ağır daxili vəziyyətindən dərhal istifadə etdi. Vanın Osmanlı hakimi 169 Xosrov paşa sərhəd boyunda yaşayan kürd tayfalarının Səfəvilərə qarşı qiyamını qaldırmaq barədə göstəriş aldı. Öncə hüquqları vaxtilə II İsmayılın fərmanı ilə təsdiq olunmuş Səlmas və Tasuq hakimi Şahqulu Bülbülan oğlu Qazi bəy qiyam etdi. Xosrov paşanın qoşunları kürdlərlə birlikdə qəflətən Xoya hücum etdilər və bununla da Sultan süleymanın imzaladığı 1555-ci il müqaviləsini pozdular. Xain düşmənlər tərəfindən qəfildən yaxalanmış Xoy hakimi Mahmud Sultan Rumlu şiddətli müqavimət göstərdi və həlak oldu. Sonra kürdlər Urmiya hakimi Hüseyncan Sultan Xunusluya qarşı hücuma keçdilər. O da bir aylıq müqavimətdən sonra hiylə ilə ələ keçirildi və öldürüldü. Düşmənlər qızılbaş düşərgəsindən çoxlu oğlan və qızı əsir aldılar. “Həmçinin məzlumların və rəiyyətin mirasını və əmlakını” çapıb taladılar. Bunun ardınca kürdlər Göyərçinlik qalasını və Urmiyanı tutdular 99 .
Türkman Təbrizə gəldi, kürdlərin qiyamını yatırmaq üçün qoşun toplamağa başladı. O, 10-15 min nəfərlik qoşun toplayıb sərhədə doğru hərəkət etdi. Qiyamçılar hücuma dözmədilər və qalalarda gizləndilər. Lakin Əmir xan və əmirlər bu ərazidə törədilmiş böyük dağıntılar üzündən orada möhkəmlənə bilməyib geri çəkildilər. İskəndər bəy Münşi yazır: “Qoşunların geri çəkilməsi o ölkənin viran edilməsi səbəbindən irəli gəlmişdi. Xoy, Səlmas və Urmiyanın xeyli sakini (o yerləri) tərk etməyə başladı. Sonra qayıdanlar qeyri-iradi olaraq düşmənlərə tabe oldu və həmin yerlər onların (kürdlərin) hakimiyyəti altına düşdü”. Tezliklə Osmanlı basqınının başlanacağına dair şayiələrdən ruhlanan digər kürd tayfaları da üsyan qaldırdılar. Məsələn, Sulduz və Miyanduab ərazisində (Marağanın yaxımlığında) yaşayan, Əmir bəyin başçı olduğu mükri tayfası Marağaya yaxınlaşdı,I Şah Təhmasibin mülkiyyəti olan at ilxısını sürüb apardı. Bu ilxıda 10 min seçmə
170 ərəb atı bəslənirdi. Əmir xan Türkman onlara çatıb ilxını geri qaytarmağa cəhd göstərdi, lakin bunun nəticəsi olmadı 100
. Şirvanda Əbubəkrin üsyanı Bu zaman Şirvanda Osmanlı sultanının təhriki ilə Səfəvilər əleyhinə üsyan başlandı. İskəndər bəy Münşi məlumat verir ki, “Şirvanın əvvəlki sultanlarının nəslindən olan” Bürhan oğlu Əbubəkr Mirzə o vaxtadək Dağıstanda və Çərkəzistanda gizlənmişdi 101 . O, öz ətrafında “ləzgi və qarabörk (keçmiş Şirvan ordusunun qalıqları) tayfalarından” 2-3 min nəfərlik qoşun topladı, kömək üçün türk sultanına müraciət etdi. O, bu kömək müqabilində qızılbaşlar qovulduqdan sonra sultanın vassalı olacağına söz verdi. Şirvanlıların bir dəstəsi İstanbula yola düşdü və vahid etiqadın (sünniliyin) müdafiəsi bəhanəsi altında “qızılbaşların zülm və istibdadından” qurtulmaq üçün sultandan kömək istədi 102 .
Qazi Əhməd bildirir ki, burada 200 min tümən məbləğində vergi (malcəhət) toplanmamışdı. Bu, həmin ölkədən vergi məbləğləri alınması üçün hər hansı sənəd verilməsini qadağan etmiş I Şah Təhmasibin sərəncamı ilə edilmişdi 103 . Bu xəbəri Şərəfxan Bidlisi də təsdiq edərək göstərir ki, adı çəkilən şahın hakimiyyətinin son dövründə “Azərbaycanın, Şirvanın və Aranın bəzi yerlərində mal- u-xərac yeddi, bəzən isə doqquz il ərzində yığılmırdı” 104.
Əgər I Şah Təhmasib kimi pul xəsisi olan hökmdar buna getmişdisə, həmin tədbirin var-yoxdan çıxmış xalqın olduqca ağır vəziyyətindən irəli gəldiyi aydın olur. Dövlət xəzinəsinin talanından sonra Qəzvində həmin vergi borcunu xatırlatmağa başladılar. Maliyyə məmurları məvacibləri hesabına qorçilərə paylanan və vergi yığmaq hüququ verən təxsisnamələr (həvalə) buraxdılar. Bu, Şirvanşahlar nəslindən olan Əbubəkr Mirzənin işini Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|