Oqtay əFƏNDİyev
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəmməd Xudabəndənin dövründə Səfəvilər dövlətinin daxili vəziyyətinin pisləşməsi
162 məqsədi nədən ibarətdi? Bu suala əlimizdə olan materiallar əsasında aydın cavab vermək çox çətindir. Təsvir olunan hadisələrin müasiri – Şərəfxan Bidlisi yazır ki, II İsmayıl hakimiyyətdə möhkəmləndikcə öz əcdadlarının adətləri əksinə olaraq ölkədə elə qaydalar yaratmaq üçün tədbirlər görürdü ki, bu qaydalar sünnilərin və şiələrin hər birinin öz etiqadını saxlamasına, bir-birinin işinə qarışmamasına imkan yaratsın. Sultan Süleymanla I Şah Təhmasib arasında 1555-ci ildə sülh müqaviləsinin bağlandığı zaman Osmanlılar xüsusi olaraq qeyd etmişdilər ki, Səfəvilər əgər sultanla sülh şəraitində yaşamaq istəyirləsə, birinci üç xəlifəni” də tanımalıdırlar 79 .
təxminən eyni vaxtda taxta çıxan II İsmayıl sultanla sülh münasibətləri yaratmağa və bu məqsədlə də şiə-sünni qarşıdurmasını yumşaltmağa səy göstərmişdi. Zənn etmək olar ki, məhz buna görə də II İsmayılın qısamüddətli hakimiyyəti dövründə Səfəvi-Osmanlı sərhədində sakitlik hökm sürmüş, tərəflərin heç biri barışıq müqaviləsini pozmamışdı. Qəzvində şahın yeni din təmayülü ilə əlaqədar olaraq baş vermiş həyəcanlardan, şahzadə Həsən öldürüldükdən sonra öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün getdikcə daha çox qan axıdan, özünə inamı daha artıq dərəcədə itirən müstəbid kimi II İsmayılın öz ətrafındakılara inamsızlığı və şübhəsi də artmağa başladı.
Təbiidir ki, çoxsaylı edamlar, vergi yükünün ağırlığıxalq kütlələrini müflisləşmək və dilənçiləşmək həddinə gətirib çıxarmaya bilməzdi. Narazılıq qızılbaş qoşunlarını və II İsmayılın ən yaxın adamlarını da əhatə etmişdi. Lakin qəddar, qana həris müstəbidin təlqin etdiyi qorxu hissi bu narazılığın aşkar təzahürünə mane olurdu. Biz II İsmayılın taxt-taca iddia edə bilən qardaşlarını məhv etməsi barədə danışmışıq. Qardaşının böyük oğlunu, şahzadə Həsəni öldürən II İsmayıl öz hakimiyyəti üçün daimi qorxu hissinin 163 təsiri altında uzaq Xorasanda yaşayan digər qardaşı oğlu – yeddi yaşlı şahzadə Abbası da qətlə yetirməyi qərara almışdı. Bu “vəzifəni” Herat hakimi, Abbasın qəyyumu Əliqulu xan Şamlı yerinə yetirməli idi 80 . Lakin onun Abbasa rəhmi gəlmiş, mövhumatçı olduğuna görə qətl tədbiri “müqəddəs” ramazan ayının sonuna qədər təxirə salınmışdı. Ancaq ramazan ayı hələ başa çatmamışdı ki,şapar II İsmayılın ölümü barədə şad xəbəri Herata yetirdi.
Hicri 985-ci il ramazanın 13-ü (1577-ci il noyabrın 24-də) İsmayıl sərxoş vəziyyətdə paltarını dəyişdi, saraydan çıxdı, saray halvaçısı Həsən bəyin və məiyyətin müşayiəti ilə şəhərin küçələrini dolaşmağa başladı. Gecəyarısı o, dincəlmək üçün Həsən bəyin evinə gəldi. Ertəsi gün isə elə oradaca onun meyiti tapıldı. II Şah İsmayılın ölümü haqqında çoxlu rəvayətlər vardır. Bəziləri onun kəskin mədə ağrısından, başqaları həddən artıq tiryək istemal etməsindən, üçüncülər isə boğulub öldürüldüyündən və s. vəfat etdiyini söyləyirlər 81 . Bu rəvayətlərdən daha çox həqiqətə bənzəyəni İskəndər bəy Münşinin söylədiyidir 82 . Həmin rəvayətə görə, II İsmayılın etinasız münasibətindən narazı qalmış Pərixan xanım hərəmxana kənizləri vasitəsilə şahın qəbul etdiyi uyuşdurucu maddələrə zəhər qatmışdı. Doğrudan da şöhrətpərəst və kinli olan Pərixan xanımİsmayılın hakimiyyətə gəlməsi üçün çox iş görmüş, lakin dövlət işlərindən kənar edilməsinə görə özünü olduqca təhqir olunmuş hesab edirdi. Lakin Pərixan xanımın belə təhlükəli addımı atmağa cəsarəti çatardımı? Güman etmək olar ki, burada II İsmayılın dini xarakterli islahat cəhdini çox təhlükəli sayan qızılbaş əmirlərinin təşkil etdikləri sui-qəsd mühüm rol oynamışdır.
II Şah İsmayılın ölümü ilə əlaqədar olaraq Qəzvin sarayında gərgin vəziyyət yarandı. Elə görünürdü ki, qızılbaş tayfaları (bir
164 tərəfdən ustaclı və şamlı, digər tərəfdən, türkman və təkəli) arasında qanlı düşmənçilik tezliklə yeni qüvvə ilə alovlanacaqdır. Lakin vəzir Mirzə Salman və çox nüfuzlu, müdrik şəxs olan Xəlil xan Əfşar toqquşmaların qarşısını dərhal almaq qərarına gəldilər. Qəzvinin saray meydanına ən böyük əyanlar və tayfa əmirləri çağırıldı. Burada türkman tayfasının qoca başçısı Əmir xanla ustaclı tayfasının gənc rəhbəri Pirə Məhəmməd xanın “barışdırılması” hadisəsi baş verdi. İskəndər bəy Münşinin təbirincə desək,onlar “ata və oğul” müqaviləsi bağladılar. Digər əmirlər də onlardan nümunə götürdülər. Sonra taxt-tacvarisi məsələsini həll etməyə başladılar. Bir çox namizədlər irəli sürülsə də (o cümlədən Məhəmməd Mirzənin oğulları olan 11 yaşlı Həmzə və 9 yaşlı Abbas, hətta I İsmayılın südəmər oğlu Şahşüca) 83 , iri
tayfaların əmirləri I Şah Təhmasibin böyük oğlu Məhəmməd Mirzənin namizədliyi üzərində dayandılar. Əmirlər qərar barədə Pərixan xanıma məlumat verdikdə, o, “özünü padşah təsəvvür edərək” dedi ki, qardaşının şah olması qərarına etirazı toxdur, lakin bütün dövlət işlərini özü aparacaqdır. II Şah İsmayılın zindanlara atdığı əmirlər və əyanlar Pərixan xanımın əmri ilə azad edildilər 84 .
demək olar ki, kor, mülayim və dövlət işləri üçün bacarıqsız bir adam idi. Onun bu nöqsanları dövlət hakimiyyətini öz əllərinə almağa səy göstərən qızılbaş tayfa başçılarını tamamilə qane edirdi. II İsmayılın ölümündən sonrakı ilk günlərdə ölkədə ikihakimiyyətlilik şəraiti yarandı. Paytaxt şəhəri olan Qəzvində dayısı Şamxal Sultanın müdafiə etdiyi Pərixan xanım hakimiyyəti ələ aldı. Bütün əmirlər və “dövlətin ali şəxsləri” ona tabe oldular. Onun yanında hətta qızılbaş tayfalarının ağsaqqallar şurası yarandı. Bu şuraya türkman tayfasından Əmir xan, ustaclı tayfasından Pirə Məhəmməd xan, şamlı tayfasından Sultan Hüseyn xan, təkəli tayfasından Müseyib xan Şərəfəddin oğlu, əfşar tayfasından Qulu
Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|