Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

28 

İBRAHİM TELLİOĞLU 

 

 

olabilecek  güzel  bir  ülke  görmüşlerdi.

5

  Bir  Süryani  tarihçisinin  kaydettiği 

üzere Çağrı Bey’in ülkesine döndüğünde kardeşi Tuğrul’a söylediği “…keş-

fetmiş  olduğum  Horasan  ve  Arminya’ya  gidebiliriz.  Çünkü  buralarda  bize 

karşı gelebilecek bir kimse yoktur.” sözü

6

 bu durumun delilidir. 

Selçuklular 1040’ta Dandanakan Savaşı’nda Gaznelilere karşı kazandık-

ları  zaferden  sonra  devlet  kurmuşlardı.  Devletin  başına  geçen  Tuğrul  Bey 

(1040-1063) asayişi sağladıktan sonra ilk iş olarak yıllar önce ağabeyinin ken-

disine bahsettiği yurdu ele geçirmek üzere harekete geçti. Böylece tarihin akı-

şını değiştirecek gelişmeler de başlamıştır. Bu sırada kuzeydeki Ani-Iğdır ha-

valisi Romalıların kontrolü altındadır. Romalılar, 1021-1045 arasında Doğu 

Anadolu’daki  Ermeni  prensliklerini  ilhak  ederek  bölgede  hâkimiyetini  tesis 

etmişti.

7

  1045’te  Ani’nin  ilhak  edilmesinden  sonra,  Bizans  İmparatoru’nun 

Gürcü prensi Liparit komutasında bölgeye gönderdiği diğer ordu da aynı yılın 

güzüne doğru Şeddadilerin elindeki Dübeyl önlerine ulaşmıştı. Tuğrul Bey bu 

gelişme üzerine amcası Arslan Yabgu’nun oğlu Şihabu’d-Devle Kutalmış ön-

derliğinde bir orduyu yöreye yollamıştır. Kutalmış daha önce babasına bağlı 

olup o sırada Diyarbakır-Musul havalisinde faaliyet gösteren Yabgulu Oğuz-

larını da yanına alarak bölgeye doğru harekete geçmiştir.

8

 O dönemde Şedda-

diler daha Selçuklu hâkimiyetini benimsememişti. Haliyle Tuğrul Bey’in bu 

orduyu yollamasını, Azerbaycan’ı artık kendi toprağı olarak gördüğü şeklinde 

değerlendirmek gerekir. Nihayet iki ordu Gence surları önünde karşılaşmış ve 

meydana  gelen  savaşta  Gürcü,  Ermeni  ve  Rumlardan  oluşan  Bizans ordusu 

büyük bir bozguna uğramıştır.

9 

Bizans ordusunun başkomutanı olan Ermeni 

Wahram  Pahlawuni  ile  oğlu  Grigor  da  hayatını  kaybedenler  arasındadır.

10 

Böylece Tuğrul Bey Dovin’e gönderilen orduya karşı asker çıkararak bölgeyi 

kendi nüfuz alanı içerisinde gördüğünü, artık Bizans’ın Azerbaycan ve Kaf-

kasya’nın  güneyindeki  faaliyetlerine  kayıtsız  kalmayacağını  açıkça  göster-

miştir. 

                                                      

5

 Ayrıntılı bilgi için bkz. İbrahim Kafesoğlu, “Doğu Anadolu’ya İlk Selçuklu Akını (1015-

1021) ve Tarihî Ehemmiyeti”, Fuat Köprülü Armağanı, İstanbul, 1943, s. 259-274. 

6

 Gregory  Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, C I (nşr. Ö. R. Doğrul), Ankara, 1987, s. 

293. 

7 

 Aristakes Lastivertc’i’s History, s. 17, 59 vd.

 

 

8

 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul, 1996, s. 121. 

9

 Azimî Tarihi Selçuklularla İlgili Bölümler (nşr. A. Sevim), Ankara, 1988, s. 8.  

10

 Smbat Sparapet’s Chronicle (nşr. R. Bedrosian), New Jersey, 2005, s. 21. 

---

 

ORTA ARAS HAVZASININ SELÇUKLU HÂKİMİYETİNE GİRMESİ 

29 

 

Gence önlerinde gerçekleşen muharebe sırasında Selçuklu ordusunda yer 

alan Musa Yabgu’nun oğlu Hasan, bu savaştan sonra Doğu Anadolu’da fetih-

ler yapmak üzere bölgeye gitmişti. Bizans tarihçisi Skylitzes’in yazdığına ba-

kılırsa Ani ve İberya valisi olan Katalalon Kekaumenos ile Vaspuragan’daki 

Bulgar Aaron’un komutasındaki Bizans-Ermeni-Gürcü ordusu, 1047’de Zap 

Suyu üzerinde Selçuklu kuvvetlerini pusuya düşürerek mağlup etmişti. Hasan 

Bey  de  savaşta  hayatını  kaybedenler  arasındaydı.

11

  Bu hadiseye  çok  üzülen 

Selçuklu Sultanı, İbrahim Yınal’ı hem onun intikamını almak hem de Ana-

dolu’da fetihler yapmak üzere görevlendirmiştir.

 

 

İbrahim Yınal’ın Doğu Anadolu’ya gelmesiyle birlikte başlayacak hadi-

seler  bölge  ahalisinin  çevrelerinde  gelişen  olaylara  tavrını  da  büyük  ölçüde 

değiştirecektir.  1048  güzünde  Maveraünnehir  bölgesinden  yanına  gelen 

Oğuzları da alarak kalabalık ordusuyla Pasin ovasına giren İbrahim Yınal, Ha-

sankale önlerinde, Gürcü prensi Liparit komutasında Gürcü, Ermeni ve Rum-

lardan oluşan Bizans ordusuyla karşılaşmıştır. Sayısı elli bin kişiyi bulan Bi-

zans ordusunu mağlup eden İbrahim Yınal’ın bu zaferi, Bizans ve müttefiki 

olan unsurların dikkatini Selçuklular üzerine çevirmesine zemin hazırlayacak-

tır. 1048’de Pasin ovasında kazanılan bu zafer, Gürcü kaynaklarında Selçuk-

lularla ilgili kısmın da başlangıcını teşkil eder. Bu döneme kadar Çağrı Bey’in 

batı seferinin, Yabgulu Türkmenlerinin ya da 1047 seferinin akis bulmadığı 

Anonim Gürcü Kroniği’nde, İbrahim Yınal’a karşı uğranılan mağlubiyete yer 

verilmektedir. Dönemin Ermeni müverrihi Aristakes’te, diğer kaynaklarla kı-

yaslanamayacak ölçüde ayrıntılı bir şekilde anlatılan savaş ve sonrasına dair 

muahhar Ermeni kaynaklarında da önemli bilgiler bulunur. Savaş hakkındaki 

bilgilerin niteliği farklı olsa da Hasankale’de esir düşen Bizans ordusu kuman-

danı Liparit’in Tuğrul Bey’in huzuruna gönderilmesi ve bir yıl sonra da hiçbir 

karşılık istenmeksizin serbest bırakılması, herhalde o zamana kadar ikinci bir 

örneği görülmediği için olsa gerek Ermeni kaynaklarının tamamında yer alan 

bir husustur. İslam  kaynaklarında ise galibiyet büyük  yankı bulurken, İbnül 

Esir, İbrahim Yınal’ın kazandığı zaferden sonra İstanbul’a on beş günlük me-

safeye  kadar  bölgedeki  tüm  şehir  ve  kasabaları  yağmaladığını,  yüz  binden 

fazla esir ve on bin arabayla taşınan ganimet elde ettiğini yazar.

12 

 

                                                      

11

 Les Turcs au Moyen-Age (nşr. X. Jacob), Ankara, 1990, s. 78-82. 

12

  Aristakes  Lastivertc’i’s  History,  s.  69-90;  M.  Brosset,  Gürcistan  Tarihi,  s.  283; 

İbnü’l Esir, El Kamil fi’t-Tarih, C IX (nşr. A. Özaydın), İstanbul, 1991, s. 415.  

---