Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

32 

İBRAHİM TELLİOĞLU 

 

 

Bizans İmparatorluğu batıdaki isyan ile uğraşırken, Alp Arslan, 22 Şubat 

1064’te  Rey’den  Azerbaycan’a  doğru  harekete  geçmiştir.  Bu  seferi  ayrıntı-

sıyla anlatan İbnü’l Esir’in yazdığına bakılırsa Sultanın amacı Bizans’a karşı 

bir  sefer  düzenlemekti.  Merend’e  geldiğinde,  Bizans’a  karşı  gazâ  yapmak 

üzere bölgede bulunan ve yöreyi çok iyi tanıyan Tuğtekin isminde bir Türk-

men  emiri,  Sultanın  hizmetine  girmiş  ve  Selçuklulara  kılavuzluk  yapmaya 

başlamıştır. Ordu onun öncülüğünde dar geçitlerden ve sarp yollardan geçerek 

Nahçıvan’a vardı. Sultan Aras Nehri’ni geçmek için gemiler yapılmasını em-

rettiği sırada Hoy ve Selmas şehirlerinin itaat etmediği haberini alır. Horasan 

amidini  bölgeye  göndererek  kontrolü  sağlar.  Bu  bölgenin  askerleri  de  Alp 

Arslan’ın ordusuna katılır. Sultan asker toplama ve gemi yapımı işini hallet-

tikten sonra yerine oğlu Melikşah ile vezirini bıraktıktan sonra Gürcistan se-

ferine çıkar. Melikşah ve Nizâmülmülk Rumların elindeki bir kaleyi ele ge-

çirdikten sonra Sürmârî kalesini ele geçirdi. Ardından yakındaki bir kaleyi de 

fethettikten sonra ele geçirdiği bu yerleri Nahçıvan emirine teslim etti. Bura-

dan Meryem-nişîn üzerine yürüdü. Burası müstahkem bir şehir olup kalabalık 

bir Hristiyan nüfusun yaşadığı yerdi. Aynı zamanda çok sayıda Hristiyan din 

adamının yaşadığı şehrin yanında büyük bir nehir de vardı. Savaş için gerekli 

gemi ve teçhizatlar hazırlandıktan sonra şehre hücum edildi. Kısa sürede şehri 

ele geçirdiler. Alp Arslan daha sonra oğlu ve vezirini yanına çağırdığında elde 

ettikleri zaferi duyunca çok sevindi. Daha sonra hep birlikte Sübiz-şehr’i ku-

şattılar. Şiddetli çatışmalardan sonra bu kent de ele geçirildi. Son olarak ise 

müstahkem bir şehir olan Aâl-Lâl şehrine yürüdüler. Doğu ve batı yanında 

yüksek kaleler bulunan, kuzey ve güneyde de geçilmesi zor bir nehir akan bu 

şehrin fethedilmesi oldukça zordu. Ancak Sultan kurdurduğu köprü ile kente 

büyük zarar verdi. Huruç harekâtı yapmak isteyen Gürcü kuvvetlerini de mağ-

lup etti. Yenilenler geriye doğru kaçarken Selçuklu askerleri de onları takip 

ederek kaleye girdi ve Temmuz 1064’te şehri ele geçirdi.

23

 

Sultan Alp Arslan’ın Kafkas seferi Gürcü, Ermeni ve bazı İslam kaynak-

larında  da  akis  bulur.  Anonim  Gürcü  Vekayinamesi’nde  özellikle  Ahılke-

lek’in alınması hadisesi teferruatlı olarak anlatılır. Ermeni tarihçileri ise sefe-

rin bölgedeki etkilerini ortaya çıkarması bakımından büyük önem taşıyan kıy-

metli bilgiler kaydetmişlerdir. Urfalı Mateos, Alp Arslan’ın ordusunun bütün 

                                                      

23

 İbnü’l Esîr, El-Kâmil Fi’t-Tarih, C X, s. 49 vd. 

---

 

ORTA ARAS HAVZASININ SELÇUKLU HÂKİMİYETİNE GİRMESİ 

33 

 

ovaları kapladığını, “korkunç dalgalarla çalkalanan bir denizi ve taşkın sula-

rını ileriye atan azgın bir nehri” andırdığını ifade ederken, yaşadıkları çare-

sizliği  ortaya  koymakta  ve  ülkelerini savunmasız  bırakan  Bizans  İmparato-

runa lanetler yağdırmaktadır. Çamiçyan da Selçuklulara karşı varlık göstere-

meyen  Bizans  komutanları  başta olmak  üzere  tüm  yetkililerin  yerlerini  terk 

ettiğini, bunu gören binlerce insanın da korkuya kapılıp yurtlarından ayrılarak 

güvenli gördüğü bölgelere göç ettiğini yazarken, seferin yöre halkı açısından 

önemli bir sonucuna temas eder. İslam kaynaklarında kazanılan zaferlerin iz-

leri görülür. Bizans kaynaklarından ise, Selçuklu kuvvetlerinin merkezi Trab-

zon olan Kaldia eyaletine kadar ulaştığı anlaşılmaktadır. Sonuçta Kür nehrini 

takip ederek Kangarni’den Çoruh nehrine kadar olan araziyi ele geçiren Sel-

çuklu ordusu, hiçbir direnişle karşılaşmadan Şavşat ile Artvin’e uzanan yö-

reye de hâkim olmuştur. Buradan batıya doğru bir yay çizerek Oltu’nun kuze-

yine gelen Alp Arslan, Panaskert’i ele geçirerek Trialeti’ye geri dönmüştür. 

Bu sırada ordunun öncü kolu Kafkas dağlarına doğru kaçmakta olan Bagrat’la 

karşılaşmış ve Kral canını zor kurtarmıştı. Böylece Hazar Denizi’nden başla-

yıp batıda Çoruh boylarına, kuzeyde Abhazya’ya kadar genişleyen arazi Sel-

çukluların eline düşmüştür.

24

  

Gürcülere  karşı elde  ettiği bu  başarıdan  sonra  Sultan Alp  Arslan,  oğlu 

Melikşah komutasındaki birlikleri de yanına alarak  Ani şehri üzerine yürü-

müştür. Burası Ermeniler ve Romalılar için farklı kıymeti olan bir şehirdir. 

Romalılar Ani’yi Doğu Anadolu’nun savunması açısından oldukça önemli bir 

yer olarak görmekteydi. 1021’den beri Abhazya’dan Van’a kadar inşa etmeye 

çalıştıkları savunma hattının merkezi konumundaki yer Ani’ydi. Onlar burayı 

mühim bir askeri üs olarak görürken Ermeniler için Ani çok önemli bir dinî 

merkezdi. Şehirde bulunan pek çok kilise ve manastır Ermeniler açısından kı-

vanç kaynağıydı.

25

 Aynı zamanda onlar müstahkem mevkii ve güçlü surları 

                                                      

24

 Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s. 118 vd.; M. Brosset, Gürcistan Tarihi, s. 287 vd.; 

Juansher’s Concice History of the Georgians (nşr. R. Bedrosian), New York, 1991, s. 105; 

Stephannos Orbelian, Histoire de la Siounie, C I (nşr. M. Brosset), Saint-Petersburg, 1864, s. 

215; Hamdullah Kazvini, Tarih-i Güzide (nşr. A. Nevai), Tahran, 1923, s. 432; Kemâluddîn 

Ebu’l-Kâsım  Ömer  İbnu’l  Adîm,  Buğyetu’t-Taleb  fî  Tarih  Haleb,  C  II,  Şam,  1954,  s.  17; 

History of Armenia by Father Michael Chamich, C II, s. 150; E. Honigmann, Bizans Dev-

letinin Doğu Sınırı, s. 184. 

25

 Bölgedeki kilise ve manastırlar hakkında ayrıntılı bir değerlendirme için bkz. Marie-

Félicité Brosset, Les Ruines d’Ani Capitale de l’Arménie sous les Rois Bagratides Histoire 

et Description, Saint Pétersburg, 1861. 

---