Orta aras havzasi uluslararasi sempozyumu international symposium on middle aras

884 

MURAT KEKLİK 

 

 

lar Farsçanın etkisi altına girmiş eserlerini de Farsça yazmışlardır. Merkez şe-

hirlerin dışında yaşayan halk ise Farsçanın bu çekim gücünün dışında kalmayı 

tercih  etmiş,  Türkçeye  sahip  çıkma  ve  Türkçeyi  kullanma  bilincini  geliştir-

miştir. Hatta bu dönemde Türklerle birlikte Ermeni ve Gürcüler bile Türkçe 

yazmışlardır.

13

  

17. asır Azerbaycan halk edebiyatı için de bir dönüm noktasıdır. Siyasi 

gelişmeler halk edebiyatının parlamasına ve yayılmasına zemin hazırlamıştır. 

Şah Abbas’la başlayan Farslaşma hareketi Güney Azerbaycan’daki halkı daha 

fazla mazisine geleneklerine, efsanelerine dönmeye zorlamış saz şairleri des-

tan ve koşmalar üretmeyi yoğunlaştırmışlardır. “Kerem ile Aslı”, “Âşık Ga-

rib”, “Abbas ve Gülgez” gibi sadece aşkı işleyen halk hikâyeleri bu dönemde 

yaygınlaşarak dilden dile dolaşmıştır.

14

 

Kavsî, yaşadığı topraklarda siyasî gelişmeler neticesinde Farsçaya ilginin 

artması üzerine tepki olarak Türkçeye, ana diline önem vermiş bir şairdir. Dili 

konuşma diline yakındır. Arapça ve Farsça terkiplerden uzak durmuş, sade ve 

anlaşılır bir dil kullanmıştır. Bu sebeple atasözlerini ve deyimleri sık sık kul-

lanır.

15

  

Yetiştiği kültür ve coğrafyaya sahip çıkma arzusu, anadilini kullanma is-

teği Kavsî’yi de Türkçe yazmaya itmekle kalmamış eserlerinde aynı zamanda 

Türk kültür ve folklorunu temel ilham kaynağı olarak kullanmıştır. Netice iti-

bariyle Kavsî’nin divanı dil, imlâ ve muhteva yönünden 17. asır Azerî sahası 

dil ve kültürünün bütün özelliklerini içinde barındırmaktadır. Nitekim aşağı-

daki beyit de Kavsî’nin Türk dili ve kültürüne olan sevgisinin ve ona verdiği 

önemin yansımasıdır;  

Nigâr-ı Türk mehri Zâl-ı dünyâ ile cem’ olmaz 

Eger Rüstem seversen kes bu dîvün ülfetin getsün 

g. 266/6 

1. Kavsî Divanı’ndaki Atasözleri 

Atasözleri, “Atalarımızın uzun denemelere dayanan yargılarını genel ku-

ral, bilgece düşünce ya da öğüt olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri 

                                                      

13

 Xudiyev, a.g.e., s. 271-272. 

14

 Mahmut Sarıkaya, Güney Azerbaycan Türkçesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erci-

yes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1998, s. 37. 

15

 Çakır, a.g.e., s. 81. 

---

 

KAVSΠDİVANINDA ATASÖZLERİ VE VECİZ İFADELER 

885 

 

bulunan, kamuca benimsenmiş özsözler”

16

. “Atasözleri zamanla çok defa ger-

çek anlamları yerine mecazlı bir mana kazanarak sözlü gelenek içinde nesil-

den nesile aktarılan ve halk hafızasında yaşayan, halka mal olmuş, kalıplaşmış 

ifadelerdir.”

17

  Doğan  Aksan,  atasözlerini  “çoğunlukla  bir  cümle  biçiminde 

oluşarak bir yargı anlatan, kimi zaman ölçü ve uyakla, söyleyiş açısından daha 

etkili olamaya yönelen sözlerdir” şeklinde tanımlar.

18

 “Uzun gözlem ve tecrü-

benin ürünü olan atasözleri bir olayı açıklamaya, bir duruma açıklık getirmeye 

ve bir olaydan ders çıkarılmasını sağlamaya yönelik hüküm anlatan dil birlik-

leridir. Bazen ahlaki bir öğüt verir bazen de bir geleneğe işaret eder, bir inancı 

anlatırlar.”

19

 Atasözleri dilin anlatım gücünü artırmak yanında toplumların ha-

yat görüşünü, felsefesini yansıtan tecrübelerin bir ürünüdürler.  

Atasözleri, kalıplaşmış ve değişmeyen söz birlikleri olarak bilinseler de 

şiir dilinin gereği olarak ses, söyleyiş, biçim bakımından sanatçının elinde iş-

lenerek yeni kullanımlar şeklinde karşımıza çıkmaktadırlar. Atasözleri ve de-

yimler duygu, düşünce ve hayallerin daha rahat ve açık olarak dile getirilme-

sine yardımcı olurlar aynı zamanda sanatlı söyleyişler için, az sözle çok şey 

dile  getirmek  için  şairlere  imkân  sunarlar. Kavsî  Divanı’ndaki  atasözlerinin 

bazıları vezne ve şiir diline uydurulmak zaruretiyle söz dizimi ve kelimeleri 

değiştirilerek kullanılırken, bazen de bir atasözüne kısmî iktibas yoluyla tel-

mih ve işarette bulunulduğu görülmektedir. Beyitlerde kullanılan atasözü ve 

veciz ifadeler beytin diğer dizesindeki durum veya duyguyu örnekleme, kar-

şılaştırma, benzetme gibi yollarla izah etmektedir. Kavsî Divanı’ndaki atasözü 

ve deyimleri de içeren çalışmalardan



 hareketle Kavsî Divanı’nda tespit ede-

bildiğimiz atasözleri ve geçtikleri beyitler şunlardır; 

                                                      

16

 Ömer  Asım  Aksoy,  Atasözleri  ve Deyimler Sözlüğü, I Atasözleri Sözlüğü, İnkılâp 

Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 34. 

17

 Aydın Oy, “Atasözü”, TDVİA, C 4, 1991, s. 44. 

18

 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yayınları, Ankara, 

1998, s. 38. 

19

 Ahmet Turan Sinan, “Türk Atasözlerinde Geçen Deyimler”, Milli Folklor, S 51, 2001, 

s. 136. 



 Kavsî divanındaki atasözü ile veciz ifadelere Mümine Çakır, Kavsi, Hayatı, Edebi Ki-

şiliği  ve Divanı (inceleme tenkitli metin-dizin),  Gazi  Üniversitesi Sosyal  Bilimler Enstitüsü 

(Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2008; Ferhad, Rahimi, Kavsi Divanı’nın Dil İncelemesi 

(Giriş-Dil İncelemesi-Metin-Sözlük), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek 

Lisans Tezi, İstanbul, 2011. adlı çalışmalarda değinilmiş olup bildirimiz bu çalışmalar üzerin-

den genişletilerek oluşturulmuştur. Kimi sözlerin atasözü olup olmadığı atasözü ile ilgili eser-

lerle karşılaştırmalar yapılarak belirlenebilecektir. 

---