O`zb е kiston r е spublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi
Yüklə 15,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Microsoft Word, Excel, Wordpad,
Lexicon ) rivojlanishi bilan bog’liqdir. Bilamizki, avtomatik tahrir deganda matndagi mexanik xatolarning avtomatik tarzda to’g’rilanishi va xato ekanligi haqidagi signallarning userga taklif etilishi kabilar bilan bog’liq. Buni aniq misollar bilan tushuntiriladigan bo’lsa, Microsoft Word dasturi bilan ishlar ekanmiz, unda so’zlarning yozilishi bilan bog’liq xatolar bo’lsa, ularning ostiga qizil yoki ko’k rangda ostiga chizilishi, katta harf bilan yozilishi kerak bo’lgan so’zlarning avtomatik bosh harfga o’tkazilishi, hujjatga avtomatik numeratsiya qo’yilishi kabilar avtomatik tahrir erishgan yutuqlar hisoblanadi. 92 Avtomatik tahrir yo’nalishi XX asrning o’rtalariga kelib rivojlandi. U matn muharrir dasturlari bilan birgalikda yangicha imkoniyatlar bilan, qo’shimcha effektlar bilan rivojlanmoqda. U oddiy muharrirlardan farqi shundaki, unda tahrir avtomatik tarzda qisqa vaqt birligi ichida hajman katta bo’lgan matnni tez tekshirish va xatolarni to’g’rilash imkoniyati bo’ladi. Avtomatik tahrirning pragmatik ahamiyati shundaki, u kelajakda taraqqiy etsa, yetarli ma’lumotlar bazasi yaratilsa va maxsus dasturlar ishlab chiqilsa, muharrir kasbi uchun ehtiyoj qolmaydi. Bu esa matn bilan ishlashni osonlashtiradi. Ma’lumki, kompyuter yaratilmasidan ilgari matnlar yozuv mashinkalarida terilgan, bu jarayonda orfografik, punktuatsion, stilistik va grammatik xatolarga yo’l qo’yilsa, matnni boshdan oxirigacha qayta yozib chiqishga to’g’ri kelgan, bu esa foydalanuvchiga noqulaylik tug’dirgan. Kompyuterda esa matnni tahrirlash bir muncha qulay bo’lib, unda foydalanuvchi dialogli rejimda ishlaydi va o’z o’rnida xatolarni to’g’rilash imkoniyatiga ega bo’ladi. Hatto matn bilan ishlash jarayonida biz yuqorida ta’kidlab o’tgan avtomatik tahrirlash, xatolarni to’g’rilash imkoniyati ham mavjud. Shu o’rinda alohida ta’kidlash zarurki, avtomatik tahrirlash tizimi faqat matn muharrirlari dasturlari bazasiga qo’shilgan tillarda amal qiladi, masalan, ingliz, rus, nemis, fransuz tillarida. Agar bazada mavjud bo’lmagan tilda matn kiritilsa, uni avtomatik tahrirlay olmaydi, ayrim internatsional so’zlar bundan mustasno. Avtomatik tahrirlash jarayonida MS Word lug’atida mavjud bo’lmagan so’z uchrasa, ostiga qizil chiziq bilan ajratib ko’rsatiladi. Mazkur holat quyidagi sababga ko’ra bo’lishi mumkin, bunda o’sha so’z imlosi haqida dastur variant taklif eta olmaydi, chunki Ms Word lug’atida bu so’z mavjud emas. Ehtimol u so’z tog’ri yozilgan bo’lishi mumkin, bunda insonning ishtiroki zarur bo’ladi. Agar bu so’zning imlosi to’g’ri bo’lsa, u matnda yana tez-tez qayta ishlatilsa, uni avtokorreksiyada to’g’ri deb sanalishi uchun Ms Word lug’atiga “kiritib qo’yish” (kontekst menyudagi “add” yoki “ добавить ” komandasi yordamida) mumkin. Matn kiritish davomida so’z yoki so’zlar birikmasi ko’k chiziq bilan ajratib qo’yiladi, bunda so’zning imlosida xato mavjud. Bu holda foydalanuvchi xatoni o’zi tog’rilab qo’yishi zarur yoki ostiga chizilgan so’zda sichqonchaning o’ng tomoni bosilsa, kontekst menyusida so’zning to’g’ri varianti taklif etiladi va uni tanlashi zarur bo’ladi. Avtomatik tahrirlash tizimi juda ko’p amaliy vazifalarni o’z ichiga oladi. Bu vazifalarning eng asosiylarini umumlashtirib sanab o’tmoqchimiz: - orfografiyani tekshirish; - grammatika va stilistikani tekshirish; - kontekstli qidiruv; - formatlash; 93 - avtomatik referatlash – matndagi kalit so’zlar asosida uning umumiy mundarijasini yaratish; - matn ichiga jadval, rasm, turli figuralar, klip-artlar, grafik sxemalar, diagrammalar qo’shish, giperhavolalar bilan ta’minlash; - matndagi abzatslar, belgilar, so’zlarning aniq miqdorini aniqlash (statistikasini ko’rsatish); - tezaurus xizmati – matndagi muayyan so’zning sinonimik variantlarini aniqlash; - transliteratsiyalash – bir alifbodan boshqa alifboga o’tkazish (masalan, kirill alifbosidan lotin alifbosidagi harfga almashtirish). Avtomatik tahrirda uch tarkibli asosiy vazifa e’tiborga olinishi lozim: 1. Orfografiyani tekshirish – bu vazifa morfologik tahlil yordamida amalga oshiriladi, bunda etalon lug’atdagi baza asosida tekshiriladi. 2. Sintaksisni tekshirish orfografiyani tekshirishdan ko’ra murakkabroq. Chunki orfografiyani tekshiruvchi dasturlar yaratilgan, lekin norasmiy matnlarning sintaktik jihatdan avtomatik tahriri masalasi haligacha hal etilgani yo’q. Rasmiy matnlarning avtomatik tahriri bo’yicha muhim natijalarga erishilgan. 3. Semantik tahrirlash inson tafakkurini modellashtirishga asoslangan sun’iy intellekt tizimi bilan bog’liq ravishda o’rganilmoqda. Bunda mazkur ko’p aspektli muammoni semantik maydon, freym yondashuv, tezauruslar tizimini boyitish, so’z va so’z birikmalari o’rtasidagi paradigmatik munosabatlar (sinonimiya, gipo-giperonimik-tur-jins munosabati)ni modellashtirishga tatbiq etish asosida hal etish mumkin. Chunki inson bunday assotsiativ munosabatlarni o’z intellektiga tayanib o’rnata oladi, biroq bu jarayon kompyuter uchun murakkabdir. Ms Word dasturida orfografiyani tekshirish imkoniyati cheklanganligi bois hozirgi kunda maxsus Spell Checker dasturlar yaratilmoqda. Bunday dasturlar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: SpellLink Multilingual Pro (ingliz, ispan, italyan, nemis, fransuz, portugal, ukrain tillaridagi so’zlarning to’g’ri yozilishini tekshiradi), Orfo SpellLink English, SpellLink French, SpellLink Italian, SpellLink Spanish, Ruta 1.0 (rus va ukrain tillaridagi so’zlarning imlosini tekshirishga yordam beradi), Asutype, Spellex, Spell Catcher kabi. Mazkur dasturlar Word dasturi ustiga qo’shimcha o’rnatiladi. Masalan, aniqroq tasavvur hosil qilish uchun bu dasturlarning orfografiya tekshirish jarayonini ko’rsatib o’tmoqchimiz. 94 95 96 97 Kompyuter lingvistikasining muhim yo’nalishlaridan yana biri information qidiruv tizimlari (IQT) hisoblanadi. Ular formal belgilarga ko’ra informatsiyani qidirishga mo’ljallangan. IQTlar quyidagi bosqichlar asosida ishlaydi: • informatsiyani jamlash • informatsiyani klassifikatsiya qilish • hujjatning qidiruv obrazi (HQO)ni yaratish • hujjatning qidiruv obrazi va hujjatlarni saqlash • qidirish va natijani chiqarish. |