O`zb е kiston r е spublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi
Yüklə 15,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Analogiya
(yunoncha ἀ ναλογ ἰ α so’zdan olingan, “moslik”, “o’xshashlik” ma’nosini anglatadi) — munosabatlarning tengligi, muvofiqligi; hodisa va jarayonlarning muayyan xossalarini qiyoslash yo’li bilan anglashda o’xshash jihatlari. Qiyoslanayotgan obyektlar o’rtasida o’xshashlik va farqlanish kuzatiladi, bu qiyoslashning asosi sanaladi. Bunda ma’lum obyektga xos bo’lgan aniq belgining qiyoslanayotgan obyektlarda kuzatilishiga tayanib ularning identifikatsiyasi asosida mushtarak jihati aniqlanadi. Masalan, sifat va ravish so’z turkumiga mansub so’zlar berildi. Ular bir qarashda bir-biriga juda yaqin, so’roqlari o’xshash, lekin shu bilan birga farqli tomonlari ham mavjud. Shunda analogiyaga tayanib berilgan so’zlarning mushtarak jihatlarini ajratish mumkin. Yoki ko’p odamlar “singan oyna – baxtsizlik, noxush voqealarni keltirib chiqaradi” degan irimga ishonadi. Bu irimning kelib chiqishi ham qandaydir mistik asosga ega emas, balki analogiyaga asoslangan. Ya’ni singan oyna insonni xunuk aks ettiradi, mazkur tashqi o’xshashlik asosida tasvirning buzilishi undan foydalanuvchi uchun ham shunga mos yomon oqibatlarni keltirib chiqaradi degan xulosaga olib kelgan. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, analogiya induksiya (umumiylikdan xususiylikka borish; qoidadan misolga borish) va deduksiya (xususiylikdan umumiylikka borish; misoldan qoidaga borish) metodlari bilan uzviy aloqadorlikda bo’ladi. Bilish jarayonida ular o’rtasiga qat’iy chegara qo’yib bo’lmaydi. Analogiya deduksiya va induksiya o’rtasida bog’lovchi “xalqa” vazifasini o’taydi. Bilishda analogiya metodining ahamiyatini mashhur matematik Dyord Poya shunday izohlydi: “Analogiyaga asoslanmasdan na elementar, na oliy matematikada, na fanning boshqa sohalarida hech qanday kashfiyot qilib bo’lmaydi” . Stefan Banax esa shunday yozadi: “Matematik isbotlar o’rtasidagi analogiyani topa olgan odam, eng yaxshi matematik – isbotlar o’rtasida analogiya o’rnata olgaan odam, bundan ham ko’ra kuchli matematik – nazariyalar analogiysini sezgan odam; biroq odam o’zini eng kuchli hisoblashi uchun analgiyalar o’rtasidagi analogiyani ko’ra olishi kerak” . Ushbu mulohazalardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, analogiya lingvistikadagi, xususan, kompyuter lingvistikasidagi tadqiqotlar uchun ham o’ziga xos “kompas” vazifasini bajaradi. Akademik L.V.Sherba o’zining bir ma’ruzasida yozuv taxtasiga shunday jumlani yozadi: “ Глокая куздра штеко будланула бокра и кудрячит бокренка ”. Talabalardan uning grammatik tahlilini talab qiladi. Mazkur jumla aslida hech qanday mazmunga ega emas, lekin u rus tilidagi mazmunga ega bo’lgan qaysidir jumlani eslatadi. Bu jumlaning grammatik tahlilini amalga oshirish mumkin. Masalan, “ куздра ” so’zi – birlik, bosh kelishik, jenskiy rod shaklidagi ot bilan ifodalangan ega, “ будланула ” so’zi – o’tgan zamon shaklidagi fe’l bilan ifodalangan kesimlardan biri, “ кудрячит ” so’zi – noaniq shakldagi fe’l bilan ifodalangan boshqa bir kesim tarzida 35 tahlil qilish mumkin. Masalaga bunday yondashish analogiya metodi asosida bo’ladi. Mazkur yondashuv, ayniqsa, kompyuter lingvistikasidagi matning avtomatik analizi yo’nalishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda so’zlarning grammatik tavsifi va so’zlarning oxiridagi harf tarkibi o’rtasidagi kuchli korrelyatsion aloqaga tayaniladi . 34 Y a’ni oxirgi harf tarkibi bir xil bo’lgan so’zlarning derivatsion va relyatsion modellari (so’z yasalishi va shakl yasalishi) hamda grammatik ma’lumotlari (qaysi so’z turkumiga mansubligi, qanday grammatik kategoriyalarga egaligi) bir xil bo’lishi tabiiy. Masalan, ingliz tilida -er, -ness, -dom kabi, rus tilida - ность , - щик , - ник kabi, o’zbek tilida - shunos, -chi, -lik qo’shimchalarga ega bo’lgan so’zlar yuqori ehtimollik bilan ot (noun) so’z turkumi hisoblanadi. Demak, tezaurusda (lug’at bazasida) mavjud bo’lmagan so’zlarning avtomatik analizi mavjud bo’lganlarining harf tarkibidagi moslikdan, so’zlar analogiyasidan kelib chiqqan holda amalga oshirilishi mumkin. Bu jarayonda tizimning lingvistik ta’minoti chappa (ters) lug’atlar bilan ham to’ldirilgan bo’lishi lozim. Yüklə 15,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|