O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

6-MA’RUZA. 
Mavzu – Yo’l tushamasini loyihalash jarayonini avtomatlashtirish 
 
Reja
1.
Nobikr yo’l to’shamasini konstruktsiyasini tuzish tamoyillari.
2.
Nobikr yo’l tushamasini hisoblash uslublari.
3.
Nobikr yo’l tushamasini CREDO kompleks dasturida (RADON) loyihalash 
texnologiyasi.
Tayanch so’zlari:
yo’l tushamasi, avtomatlashgan loyihalash, yo’l tushamasi 
tuzilmasi, CREDO-CAD tizimi, RADON 2.0, hisoblash. 
CREDO-CAD tizimida yo’l tushamasini loyihalash asosini qattiqmas turdagi 
optimal yo’l tushamasini xisoblash dasturi tashkil qilib, bu dasturning mezoni sifatida 
yo’l tushamasini qurish bahosining eng kam bo’lishi hisoblanadi: 
S = 

n
i
i
c
h
1
,
Bu erda n- yo’l tushamasi tuzilmasidagi qatlamlar soni; 
h
i
-i qatlam qalinligi; 
s
i
- i qatlam qurilish bahosi, sum/sm m
2
. 
Loyihalanayotgan yo’l tushamasi tarkibiga umumiy holda 9 tagacha 
konstruktiv qatlamlar kiritilishi mumkin: 
17-rasm. Yo’l tushamasi tuzilmasi 
Ulardan har biri uchun h
min
minimaldan h
max
maksimalgacha qatlam qalinligi 
chegarasi, ularning qadamini o’zgarishida 1 sm konstruktiv qatlam qalinligi bahosi, 
qatlam kodi, shu bilan birga yo’l poyi tuprotsi belgilanadi. Berilgan kod asosida 
ma’lumotlar bazasidan qatlamlar materiallari va yo’l poyi tuprog’ining mos keladigan 
mustaxkamlik xarakteristikalari avtamatik ravishda tanlab olinadi: elastiklik moduli, 
egilganda chuzilishga qarshiligi va ichki ishqalanish va tishlashish burchagi. 
Qurilish bahosi minimal bo’lishi talablarini bajarishda yo’l tushamasi tuzilmasi 
quyidagi 4 ta texnik cheklashlarga mos kelishi lozim: 
1.
yo’l tushamasi chuziluvchan egilishga cheklash shartidan
E
obщ 
/ E
tr

K
pr; 

---

36 
2.
yo’l poyi tuprog’ida va bog’lanmagan yoki kam bog’langan materiallarning 
surilishga ustivorligini ta’minlash: 
T
dop 
/ E
max

K
pr; 
3.
yo’l tushamasining yaxlit qatlamlarini egilganda talab etiladigan 
mustaxkamligini ta’minlash: 
R
pi 
/ R
max

4.
yo’l tushamasining sovuqqa ustivorligini ta’minlash 
h
i

N
mor;
bu erda K
pr
yo’l tushumasi mustaxkamlik koeffitsienti, avtomobil yo’li 
toifasidan va yo’l tushamasi turidan kelib chiqib talab qilinadigan ishonchlilik 
darajasini hisobga olgan holda belgilanadi. 
Dasturda optimal yo’l tushamasini loyihalash uchun birinchi 3 ta cheklashlar 
hisobga olinadi. Bizning Respublikamiz quruq issiq iqlim sharoiti bo’lganligi uchun 4 
shartga tekshirish talab etilmaydi. 
«Проектирование автодорог» menyusida «Дорожная одежда» punktini 
faollashtirgandan keyin ekranda quyidagi darajadagi menyu paydo bo’ladi (18-
rasmga qarang). Unda «Расчет дорожной одежды» qatori belgilanadi, shundan 
sung yangi menyu paydo bo’ladi (19-rasm). Undan hoxlagan punktni belgilab 
hisoblash nomi suraladi, bunda kirish, vaqtinchalik, chiqish fayllari guruhi 
identifikatsiya qilinadi. «Enter» tugmachasini bosgandan sung ekranda hosil bo’lgan 
surovga hisoblashlar yangi nomini yoki mavjudlaridan birini belgilash mumkin. 
Oxirgi holda ish tanlangan hisoblash buyicha davom etadi.
Quyidagi rasmlarda «Дорожная одежда» menyusi va «Расчет дорожной одежды 
нежеского типа» kichik menyulari keltirilgan: 
18-rasm. «Дорожная одежда» menyusi 
19-rasm. «Расчет дорожной одежды нежесткого типа» kichik menyusi 
Hisoblash ma’lumotlarni kiritish va ularga tuzatma kiritishdan boshlanadi. 
Agar, hisoblashga yangi nom berilgan bo’lsa, ma’lumotlarni kiritish zarur bo’ladi. 
Mavjud hisoblashni nomini belgilaganimizda ekranda surov paydo bo’ladi: 
Bu nom bilan ma’lumotlar mavjud. 
Hisoblash nomini o’zgartirasizmi? 
Расчет дорожной одежды нежесткого типа 
Поперечное выравнивание 
Конструкция проектируемой дорожной одежды 
Ввод (корректировка) данных 
Расчет дорожной одежды 
Вывод результатов расчета 
Работа с базами данных
Удаление расчета 
Расчет параметров нестандартных транспортных средств 

---

37 
HA/YO’Q 
«YO’Q» javobini berganda, mavjud ma’lumotlarga tuzatma kiritiladi; «HA» 
javobini berganda mavjud ma’lumotlar yangi nom bilan tuzatiladi.
Ma’lumotlarni kiritishda 3 ta jadvalni to’lg’izish kerak bo’ladi: «Obщie 
svedeniya», «Характеристики слоев конструкции» va «Dannыe po nagruzke ili 
transportnomu potoku». 
«Общие сведения» jadvalida quyidagi ma’lumotlar kiritiladi: yo’l to’shamasi 
turi, yo’l toifasi, joy namlik bo’yicha turi, grunt nisbiy namligigiga tuzatma (MQN 
46-2008 asosida), ta’mirlash oralig’i davri davomiyligi, harakat jadalligi o’rtacha 
yillik o’sishi, hisobiy yuk turi, yo’l iqlim mintaqasi raqami, harakat jadalligi bo’yicha 
ma’lumotlarni berish usuli, qatlamlar qalinligini o’zgarishi alomati, hisoblash turi. 
«Характеристики слоев конструкции» jadvalida har qaysi qatlam uchun 
materiallar kodi, maksimal va minimal qalinligi, qalinlikni o’zgarish qadami, 1 sm 
qalinlikdagi qatlamni qurish bahosi. Yo’l poyi tuprog’i uchun faqatgina uning kodi 
kiritiladi. Gruntlar va materiallar kodlari va xarakteristikalari CREDO katalogida 
shaxmat.txt faylida joylashgan. Bu ma’lumotlardan «F3» tugmachasini bosib bazani 
chaqirishimiz hisoblash jarayonida foydalanishimiz mumkin. Jadvalni to’lg’izishda 
qatlamlar materiallarini belgilashning quyidagi tartibni saqlash tavsiya etiladi: 
1 va 2 qatlam - har xil markadagi asfaltbetonlar (1 dan 29 gacha kodlar); 
3 va 4 qatlamlar - chaqiqtosh, shag’al va boshqa organik yopishqoqlar bilan 
ishlov berilgan materiallar (30 dan 33 gacha kodlar); 
5 va 6 qatlamlar - chaqiqtosh, shag’al va boshqa noorganik yopishqoqlar bilan 
ishlov berilgan materiallar (34 dan 49 gacha va 65 dan 199 gacha kodlar); 
7 va 8 qatlamlar - qumlar, qum-shag’al qorishmasi (50 dan 64 gacha kodlar); 
gruntlar - 200-299 kodlar.
Agar loyihalanayotgan yo’l to’shamasi tarkibida qatlamlar soni 9 tadan kam 
bo’lgan xollarda ham yuqoridagi tavsiyalar mavjud qatlamlar uchun joriy etilishi 
kerak. Tulg’izilmagan qatlamlar hisoblashlarda hisobga olinmaydi. Jadvaldan chiqib 
ketayotganda asfaltbeton qatlamlarini xarakteristikasiga tuzatishlar kiritish zarurati 
haqida surov paydo bo’ladi. Beriladigan javob bo’yicha keyingi hisoblashlar davom 
ettiriladi.
Agar «Oбщиe свидения» jadvalini to’lg’izganimizda transport oqimi haqida 
ma’lumotlar ma’lum deb kiritgan bo’lsak, u хolda «Данные по нагрузке или 
транспортному потоку» jadvalini tulg’izamiz. Agar ma’lumotlar noma’lum deb 
kiritgan bo’lsak, u holda jadvalga hisobiy avtomobilga keltirilgan harakat jadalligini 
yoki talab qilinadigan elastiklik modulini kiritamiz.
Hamma ma’lumotlar kiritilgach «Расчет дорожной одежды» punktini 
faollashtirishmiz talab etiladi. Hisoblash ekranda diagramma ko’rinishida aks etadi. 
Agar avtomatik o’zgartirish topshirilgan bo’lsa, qatlamlar qalinligining o’zgarishi 
qatlam maksimal qalinligigacha yoki talab qilingan mustaxkamlik ko’rsatkichigacha 
etguncha davom etadi. Mustahkamlik talablariga javob beruvchi xamma 
variantlardan eng kam bahoga quriladigani tanlab olinadi. 
Hisoblashlarni tugatib bo’lgach menyuning «Выход резултатов расчетов»
punktini faollashtirish natijasida ekranda boshlang’ich ma’lumotlarni va hisoblashlar 
natijalarini ko’rishimiz, agar zarurat bo’lsa bosmaga chiqarishimiz mumkin.

---

38 
Ruxsat etarli chuziluv egilishga mustaxkamlik ko’rsatkichlari quyidagi formula 
buyicha aniqlaniladi: 
P
u
=(E
ob
-E
tr
K
pr
)/(E
tr
K
pr
) 
Yo’l poyi gruntlarini va bog’lanmagan yoki kam bog’langan materiallardan 
iborat qatlamlarni surilishga mustaхkamligini aniqlash quyidagi tenglik orqali 
aniqlaniladi: 
P
s
=(T
dop
/K
pr
-T
a
)/(T
dop
/K
pr
) 
Yaxlit qatlamlar chuzilishga mustaxkamligini hisoblashda mustaxkamlik 
ko’rsatkichlari quyidagi formula yordamida aniqlaniladi: 
P
r
=(R
ri
/K
pr
-R
max
)/(R
ri
/K
pr
) 
Mustaxkamlik ko’rsatkichining salbiy miqdori shuni ko’rsatadiki, mazkur 
hisoblash turi bo’yicha mustaxkamlik shartlari bajarilmayapti va bu xolatda yo’l 
to’shamasiga tuzatma kiritish yoki o’zgartirish zarur. Bu esa bir yoki bir necha 
qatlam qalinligini oshirish yoki boshqa mustaxkamroq materialdan qatlam tanlash 
bilan amalga oshirilishi mumkin. Yo’l to’shamasi tuzilmasi yo’l uzunligi bo’yicha 
bitta yoki bir necha ko’rinishda bo’lishi mumkin. Bu xaqda boshqa tizimlarga 
ma’lumotlarni o’zatish uchun «Koнструкция праектируемой дорожной одежды» 
punktini 
faollashtirganimizdan 
keyin 
ekranda 
aks 
etadigan 
«Описание 
праектируемой дорожной одежды» jadvalini to’lg’izish zarurdir. Yo’l 
to’shamasining har qaysi qatlami uchun jadvalga quyidagilar kiritiladi: qatlam 
qalinligi, materiali, kengaytirish qiymati, yotqizish yon qiyaligi, pastki va ustki 
qatlam uchun ko’ndalang nishablik. Yo’l to’shamasi avtomobil yo’lining eng muhim 
tashkil qiluvchi elementlaridan hisoblanib, uning holati ma’lum bir darajada harakat 
tezligi va xavfsizligiga ta’sir qiladi. Zamonaviy yo’l to’shamasi murakkab 
muhandislik tuzilmasi hisoblanib, bir nechta turli xil fizik-mexanik xususiyatlarga 
ega bo’lgan yo’l qurilish materiallaridan iborat qatlamlardan tashkil topadi.
To’shamalarini loyihalash ikki bosqichda bajariladi –