O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

uning uchun ham ishlab 
chiqarish samaradorligi olingan foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan 
resurslar qiymatiga (IX) nisbati bilan aniqlanadi,
ya’ni: 
%
100
'


IÕ
F
R
, 
bu yerda: R’ – foyda normasi;
IX – iqtisodiy resurs sarflari.
Misol uchun, A korxonada yil davomida 800 mln. so’mlik resurs xarajat qilib, 
200 mln. so’m hajmida foyda olingan bo’lsin. U holda foyda normasi 25% 
(200×100/800) ni tashkil etadi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlikning bosh mezoni haqida ham turlicha 
fikrlar mavjud. Ayrim olimlar ishlab chiqarish samaradorligining bosh mezoni foyda, 
boshqa birlari esa Yalpi milliy mahsulot, cof mahsulot, uchinchilari milliy daromad, 
to’rtinchilari esa qo’shimcha mahsulot deb ko’rsatadilar. Biz bu o’rinda sanab 
o’tilgan fikrlarning qaysi biri to’g’ri ekanligi haqida batafsil to’xtolmaymiz, lekin 

---

52 
shuni aytish kerakki, ko’pchilik olimlar tomonidan bozor iqtisodiyoti sharoitida 
samaradorlikning bosh ko’rsatkichi olingan foydaning xarajatlarga nisbati, ya’ni 
rentabellik yoki foydalilik darajasi bilan belgilanadi deb tan olinadi. Ishlab chiqarish 
samaradorligi ko’p qirrali masala bo’lib, bu aytilgan birgina asosiy ko’rsatkichda, uni 
to’la ravishda har tomonlama ifodalab bo’lmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish 
samaradorligini to’la ifodalashda unda qatnashgan omillarning unumdorligini, 
ulardan samarali foydalanish darajasini ifodalaydigan ko’rsatkichlar tizimidan 
foydalaniladi. 
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning manba va usullarini tavsiflovchi 
umumiy iqtisodiy qonunlardan biri vaqtni tejash qonuni hisoblanadi. 
Vaqtni tejash 
qonuni – ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanib borishi bilan jamiyat