O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

O„zlashtirishning tipik tuzilishi: 
1.
Hissiy bilish (qabul qilish). 
2.
Anglab yetish, tushunib yetish. 
3.
Umumlashtirish. 
4.
Mustahkamlash. 
5.
Qo„llash (amaliyot). 
Lekin bu tuzilish yuqorida yozilgan tartibda kechadi deyish noto„g„ri. Chunki 
bilish nazariy tushuncha, xulosalardan ham boshlanishi mumkin. 
O„zlashtirish jarayonida bilish motivlarini rivojlantirish 
O„qish motivlari o„quvchilarni o„qishga undovchi ichki sabablarni bildiradi. Inson 
har qanday faoliyatga kirishishiga u yoki bu undovchi, harakatlantiruvchi ichki 
kuch, ichki intilish, qo„zg„ovchi turtkilar sabab bo„ladi. 
Motivlar o„quvchilarning o„quv faoliyatiga bo„lgan munosabatlariga bevosita ta‟sir 
qilib, egallagan bilimlarining sifatini belgilaydi. 
O„quv amaliyotida uch xil o„quv motivlari mavjud. 
1. Bilishga bo„lgan havas. O„quvchi bizni o„rab turgan dunyoni bilishga bo„lgan 
havasi, qiziqishi tufayli bilimlarni egallashga harakat qiladi. Aqliy va jismoniy 
faoliyatdan ma‟naviy qoniqish hosil qiladi. 
2.Ijtimoiy 
motivlar. 
O„quvchi 
jamiyat 
qurilishida 
faol 
qatnashishga 
yaxshi 
tayyorlanish 
uchun 
yaxshi 
o„qiydi. 

---

11 
Keng 
ijtimoiy 
motivlar 
o„quvchi 
uchun 
shaxsiy 
ma‟no 
kasb 
etadi. 
Masalan, 
institutga 
kirish 
uchun 
yoki 
biron 
bir 
soha- 
da faol ishtirok etish uchun. 
3. O„qitishdan boshqacha (shaxsiy) maqsadni ko„zlash bilan bog„liq motivlar. 
Bu motivlar hayotda bir-birlari bilan bevosita uzviy bog„liq bo„ladi. 
O„qitish jarayonini va bilimlarni o„zlashtirish jarayonlarini tashkil etish 
xarakteriga, o„quv materiali mazmunining tuzilishidagi o„ziga xoslik va yetakchi 
metodlar, vositalarning tanlanishiga va ularni qo„llashga qarab o„qitishning bir 
nechta ko„rinishlarni ajratish mumkin: tushuntirish, illyustrativ, muammoli, 
programmalashtirilgan mashina yordamida va h. k. 
O„quvchi fikrlash faoliyatining o„qituvchi tomonidan tashkil etilishini uning 
xarakteriga ko„ra - reproduktiv yoki tadqiqot-tushuntirish, illyustrativ yoki 
muammoli o„qitishga ajratish mumkin. 
Shunga ko„ra o„qituvchi bilan o„quvchilar faoliyati va o„zaro harakati o„qitishning 
bir nechta ko„rinishlarida qanday kechishini ko„zdan kechiramiz: 
Tushuntirish-illyustrativ o„qitish 
Bu shunday sodir bo„ladi: 
O„qituvchi 
O„quvchi 
Turli ko„rgazmali vositalardan 
foylalannb, bilim va ko„nikmalarning 
yangi
 
elementlari haqida o„quvchilarga 
ma‟lumot beradi. Eng muhim holatlarni 
tushuntiradi, 
o„quv 
axborotlarini 
anglab yetishni tashkil etadi. 
Bilimlarning 
umumlashtirilishini 
O„quv materialini qabul qiladi.
Eng muhim holatlarni o„zlashtiradi, 
materialning dastlabki ko„rinishini 
aniqlaydi. 
Anglab yetish uchun turli usullarni 
qo„llaydi 
va 
o„quv 
materialining 

---

12 
tashkil etadi. 
O„quv materialni qaytarish, qiyosiy 
tushuntirish, nazorat orqali bilimni 
mustahkamlashnn tashkil etadi. 
Turli amaliy xarakterdagi vazifalarni 
qo„yish, 
mashqlar, 
mehnat 
topshiriqlarini bajarish orqali olingan 
bilimlarni amalda qo„llashni tashkil 
etadi. 
tushunarli bo„lishiga erishadi. 
Eslab 
qolishning 
turli 
usullarini 
qo„llash 
orqali 
yangi 
materialni 
qaytarish yo„li bilan mustahkamlaydi. 
Mashqlar 
bajarishda 
mehnat 
topshiriqlarini 
bajarishda, 
hayotiy 
masalalarni 
tahlil 
etishda 
o„rganganlarini qo„llaydi. 
Bu o„rinda material mazmuni izchil, sistemali tarzda berib boriladi. 
Muammoli o„qitish 
O„qitishning muammoli ko„rinishida o„qitish va o„zlashtirish quyidagi tarzda 
kechadi: 
O„qituvchi 
O„quvchi 
Savol, 
tajriba 
ko„rinishlarida 
muammoli 
vazifalarni 
o„quvchilar 
oldiga qo„yadi. 
O„quvchilar 
tomonidan 
qo„yilgan 
vazifalar muhokamasini tashkil etadi. 
Hal etishda zarur bo„lgan vazifalar, 
ilgari surilgan variantlar qanchalik 
to„g„ri ekanligini isbotlashni taklif 
etadi. 
O„quvchidan 
yangi 
o„zlashtirgan 
bilimlari to„g„risidagi xulosalarning 
Vazifalarni qabul qiladi va ularni hal 
etish mumkin bo„lgan yo„llarni 
tushuntirib beradi. 
Ushbu 
vazifalarni 
hal 
etishning 
mumkin bo„lgan variantlarini aytadi. 
Vazifalarni hal etishda variantlardan 
biri eng ma‟qul ekanligini isbotlaydi. 
Yangi 
o„zlashtirgan 
bilimlarini 
xulosalaydi va umumlashtiradi. 
Vazifalarni to„g„ri hal etish yo„llarini 

---

13 
to„g„riligini 
tahlil 
qilib 
berishni 
so„raydi. 
Agar xulosalar xato bo„lsa, o„sha 
xatolarning sodir bo„lish jarayonini 
tahlil 
qilishni 
taklif 
etadi 
va
aniqlashtirilgan 
yoki 
konkretlashtirilgan vazifalarni qo„yadi. 
Vazifalarni 
hal 
etishda 
olingan 
natijalarni umumlashtiradi, yutuqlarni 
rag„batlantiradi va yo„l qo„yilgan 
kamchiliklarni 
ko„rsatish 
orqali 
muammoli 
fikrlash 
jarayonini 
takomillashtirib boradi. 
Yangi 
bilimlarni 
mustahkamlash 
maqsadida savollar qo„yadi. 
Olingan bilimlarni amalda qo„llash 
uchun mashqlar taklif etadi. 
izlab topadi. 
Mavzu 
bo„yicha 
eng 
ixcham 
xulosalarni o„zlashtiradi. 
Xulosalarni 
qaytarish, 
o„z-o„zini 
nazorat etish orqali olingan bilimlarni 
mustahkamlaydi. 
Olingan bilimlarni amalda qo„llash 
bo„yicha 
mashq 
va 
topshiriqlarni 
bajaradi. 
Programmalashtirilgan ta‟lim 
Programmalashtirilgan ta‟lim material mazmuni uncha katta bo„lmagan, 
mantiqiy tugallangan mustaqil bo„laklarda amalga oshiriladi. Agar 
belgilangan mustaqil bo„lak o„quvchi tomonidan o„zlashtirganligi 
ma‟lum bo„lsa, u holda nazorat amalga oshiriladi. Ko„pincha, o„quv 
materiallarini 
o„quvchilar 
o„qituvchilardan 
emas, 
balki 
programmalashtirilgan qo„llanmalardan yoki maxsus displeylardan 
oladi. U holda ushbu jarayon quyidagicha kechadi: 

---

14 
O„qituvchi 
O„quvchi 
Darslik yoki kompyuter variantida 
materialning 
birinchi 
qismini 
o„quvchiga havola etadi. Materialning 
birinchi qismini tushuntiradi 
Birinchi bo„lak materialini qabul qiladi. 
Ushbu bo„lak mazmunining mohiyatini 
anglab yetadi, tushunadi. 
Nazorat 
savollari 
beradi. 
Agar 
o„quvchilarning 
javoblari 
to„g„ri 
bo„lsa, yangi bo„lak materialni beradi 
va shu tariqa o„quv jarayoni davom 
etadi. 
Savollarga javob beradi. 
Birinchi 
bo„lak 
materialini 
o„zlashtiradi. 
Keyin 
yangi 
bo„lak 
materialni o„zlashtirishga o„tadi. 
Ushbu mavzu bo„yicha materialning butun hajmi o„zlashtirilgan bo„lsa, u 
holda o„qitish jarayoni quyidagicha sodir bo„ladi: 
O„qituvchi 
O„quvchi 
Mustahkamlash uchun topshiriq beradi. 
O„zlashtirilganlarni 
qo„llash 
uchun 
topshiriq beradi. 
Mustahkamlash 
yuzasidan 
berilgan 
topshiriqlarni bajaradi. 
O„zlashtirilganlarni qo„llash bo„yicha 
topshiriqlarni bajaradi. 
Nazorat 
savollari 
beradi. 
Agar 
o„quvchilarning 
javoblari 
to„g„ri 
bo„lsa, yangi bo„lak materialni beradi 
va shu tariqa o„quv jarayoni davom 
etadi. 
Savollarga javob beradi. 
Birinchi 
bo„lak 
materialini 
o„zlashtiradi. 
Keyin 
yangi 
bo„lak 
materialni o„zlashtirishga o„tadi. 
Umumlashtirilgan va qo„llanilgan bilimlar faqat yetarli darajadagi bo„lak 
materiallari butunligicha o„zlashtirilgan bo„lsagina to„liq bo„ladi. 

---

15 
Shunday qilib, o„qituvchi uchun o„qitishni yo„lga qo„yishning turli-tuman 
ko„rinishlari taklif etildi. Bu o„rinda eng muhim vazifa har bir konkret holat uchun 
o„quv jarayonining eng qulay (optimal) variantini tanlashdadir. 
Ushbu murakkab vazifani hal etishda esa optimal didaktik yechimni tanlash 
metodikasi yordam beradi.