O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti
Yüklə 368,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
| psixologik asoslari.
1.1. Boshlang„ich sinf o„quvchilari bilish faoliyati tuzilishi va uning motivlari Inson ongi bir qarashda yaxlit narsa, aslida u ayrim alohida jarayonlardan iborat. Shuning uchun ham atrof-muhitni, o„zimizni bilishimizga imkon beruvchi ongni o„rganish uchun uni alohida psixik jarayonlarga bo„lib o„rgana boshlaganlar. Bu jarayonlar - sezgilar, idrok, xotira, diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. Bu jarayonlar shu qadar bir-birlari bilan bog„liqki, birini ikkinchisiz tasavvur qilishning o„zi qiyin. Masalan, ko„rib idrok qilib turgan narsangizni fikrlamay 8 ko„ringchi, uning mohiyatini bilasizmi? Diqqat bilan ko„rgan yoki o„qigan tekstingizni eslab qolasiz. Yoki biror narsa to„g„risida fikrlash uchun bizga bir vaqtda ham ilgarigi idrok obrazlari, ham eslab qolish mahoratimiz, ham ichki nutqimiz, irodamiz va diqqat kerak bo„ladi. Hattoki, tasodifan qo„limizga kirib ketgan zirapchaga bergan reaksiyamiz ham emotsiyalardan tashqari, o„sha narsaning bu yerda qanday paydo bo„lganligi kabi qator tafakkur jarayonlarini keltirib chiqaradi. Murakkab kompyuter texnikasi chiqqandan keyin odamning o„z psixik jarayonlariga qiziqishi yanada ortdi. Endi ma‟lumotlarni qabul qilish (an‟anaviy idrok deb ataluvchi jarayonga o„xshash), ularni qayta ishlash (tafakkurga o„xshash) va uni saqlash (xotira) haqida ko„p gapiradigan bo„lib qoldik. Lekin bu insondagi tabiiy jonli jarayonlar ahamiyati va tarbiyasi masalasini yanada yuqori ko„tardi. Psixologiya sohasida eksperimental ishlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi aslida inson psixikasi kompyuterdan ko„ra murakkabligi va odam anglagan ma‟lumotlaridan ko„prok narsalarni idrok qilib, qabul qilishini isbotladi. Masalan, maxsus asboblar yordamida aslida odam ko„rmayotgan, his qilmayotgan juda kuchsiz signallar ham fiziologik reaksiyalarni keltirib chiqarayotganligi qayd etildi. Masalan, shu narsa aniqlanganki, odam kino ko„rayotganda bir sekundda 24 kadrni idrok qiladi va biror tasvir ko„z o„ngida gavdalanadi. Psixologlar shunday eksperiment qilishdi: kunlarning birida o„ziga xos tasvir namoyon etildi. 24 ta kadr o„rniga 25 kadr berib, o„sha 25-kadrda «Koka - qola iching» degan yozuv berildi. Tabiiy, oddiy idrok bu bitta kadrni ilg„amaydi. Lekin kinoteatr bufetida ushbu ichimlikni ichish kadrdan keyin 18 foizga oshgan. Demak, aslida ong bu ma‟lumotni qabul qilgan, lekin real anglash, oydinlashuv ro„y bermagan ekan. Analogik holat xotiramizda ham tez-tez ro„y beradi. Kimnidir uchratib qolamizda, o„ylanamiz: qayerda ko„rgan ekanman? Hech eslolmaysiz, lekin yuzi, ko„zi va boshqa sifatlari tanishday. Buni ham shunday izohlash lozimki, odam ko„rgan-kechirganlari aslida miyada saqlanadi, biz ong sohasiga ayrimlarinigina chiqara olamiz. Faqat, kasal bo„lib yoki biror narsadan qattiq tashvishga 9 tushganimizda kallamizga har xil uy-fikrlar kelaveradi. O„shalar aslida bor narsalarning beixtiyor tiklanishi. Ongdagi ma‟lumotlarning aslida miyamizdagilardan kamligining asosiy sababi - odam har qanday ma‟lumotni saralab, tanlab qabul qiladi, o„zi uchun «ahamiyatsiz» deb baholagan narsaga diqqat ham qilmaydi, eslab qolmaydi ham. U o„z ongida barcha mavjud ma‟lumotni o„ziga xos tarzda qayta ishlaydi, o„zgartiradi. Shuning uchun ham har bir inson o„ziga xos va qaytarilmasdir - individualdir, deyiladi. Odatda, kichik yoshdagi o„quvchilar bilish faoliyatini shartli ravishda 2 ga bo„lish mumkin. Biri dars vaqtida, ikkinchisi o„quvchilarning uyda bajarish uchun berilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida sodir bo„ladi. Agar o„quv faoliyati o„qituvchi rahbarligida amalga oshirilsa, o„quvchilarning bilish faoliyatini quyidagicha taqsimlash mumkin: • O„qituvchi tomonidan taklif etilgan o„quv vazifalarini va harakatlar rejasini qabul qilish. • Qo„yilgan vazifalarni hal etish uchun o„quv faoliyati va operatsiyalarni bajarish. • O„qituvchi nazorati ostida va o„z-o„zini nazorat qilish orqali o„quv faoliyatini yo„naltirish. • O„qituvchi rahbarligida o„quv faoliyati natijalarini tahlil etish. O„qituvchi rahbarligisiz mustaqil o„quv faoliyatini amalga oshirishda: • O„z o„quv faoliyatining vazifalarini konkretlashtirish va rejalashtirish. • O„quv faoliyati metod, vosita va shakllarini rejalashtirish. • O„quv faoliyatini o„zi tashkil etish. • O„quv jarayonida o„z-o„zini nazorat qilish va baholash. |