O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti a. T. Mardonova pul va banklar
I.2. Pulning mohiyati va zaruriyligi
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I.2. Pulning mohiyati va zaruriyligi Har bir iqtisodiy kategoriyada amal qiluvchi hamda mamlakat rivojlanishining asosiy dastaklaridan biri pul bo`lib, xozirgi bozor munosabatlari toboro chuqurlashib borayotgan sharoitida pulning mavqei va ahamiyati yanada oshib boradi. Darhaqiqat, pul - "bozor tili" deb bekorga aytishmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to`lovlar, daromadlar va xarajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar makro va mikro darajalarda faqat pulda ifoda qilinadi. Pulning iqtisodiy mohiyati va uning zaruriyatiga xorij iqtisodchilari alohida e'tibor qaratgan bo‗lmasalarada 1 , iqtisodiy nazariyachilarning asarlarida unga nisbatan berilgan fikrlarini uchratish mumkin. Masalan, A.Smit pulni iqtisodiy kategoriya darajasiga ko‗tarib, unga ―pul – bu muomalaning buyuk g'ildiragi―, ―savdo sotiqning yuksak quroli‖ sifatida ta'rif beradi 2 .D.Yum A.Smitning pul xususidagi qarashlariga e'tiroz bildirib, ―Pul bu – savdo – sotiqning g'ildiragi emas, balki u yog'i, shu savdo – sotiq g'ildiragini erkin va yumshoq yurishiga imkoniyat yaratadigan vositadir‖ degan fikrni bildiradi 3 . Rossiyalik iqtisodchi olimlar ham pulning iqtisodiy mohiyatiga aloxida e'tibor qaratishgan. Jumladan, iqtisod fanlari doktori, professor B.I.Sokolov pulning mohiyatiga ―pul mehnat taqsimoti chuqurlashib borayotgan ushbu jamiyatda tovarlarni ayirboshlash va to‗lovlarni amalga oshirish ishlarini yengillashtiradi‖ deya ta'kidlaydi 4 . O‗zbekistonlik iqtisodchi olima Sh.Z.Abdullayeva o‗zining pul, kredit va banklar masalasiga bag'ishlangan iqtisodiy adabiyotlarida pulning mohiyatini ochishda uchta jihatiga e'tibor qaratish lozimligini ta'kidlaydi. ―Birinchidan, pulning iste'mol qiymatida boshqa tovarlarning qiymati o‗z aksini topadi. Ikkinchidan, pulda ifodalanadigan aniq mehnat asosini abstrakt mehnat tashkil etadi. Uchinchidan, pulda ifodalanuvchi xususiy mehnat ijtimoiy mehnat sifatida namoyon bo‗ladi. Shunga asoslangan xolda, pul ham tovar, lekin boshqa tovarlardan farq qiluvchi xususiyatlarga ega bo‗lgan maxsus tovar degan xulosaga kelish mumkin‖ 5 . 1 Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. –T.: ―Iqtisod – moliya‖, 2007, 8 – b. 2 Смит А. Исследовние природе и причинах богатства народов. Том 1. –С.418, 421. 3 Юм Д. Опыты. –М.: Издание К.Т.Солдатенкова, 1986. –С.20. 4 Соколов Б.И. Деньги, кредит и банки. Учебник. –М.: ТК Вебли, Изд – во. Проспект, 2008 5Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. –T.: ―Iqtisod – moliya‖, 2007, 8 – b. 7 Iqtisod fanlari doktori, professor O‗.Yu.Rashidov va boshqalar ishtirokida nashrdan chiqarilgan darslikda ―Pul – bu umumiy ekvivalent sifatida qo‗llaniladigan universal tovarning alohida turi bo‗lib, boshqa barcha tovarlarning qiymati u orqali ifodalanadi. Pul – bu boshqa ne'matlarning qimmatini o‗lchash vositasi (umumiy ekvivalent) yoki ayirboshlashda hisob – kitoblarni amalga oshirish vositasi funktsiyalarini bajaruvchi ne'matdir. Pul – bu mutloq likvidlilikka ega bo‗lgan ne'matdir. Pul – bu iqtisodiy kategoriya bo‗lib, odamlar o‗rtasidagi munosabatlar unda namoyon bo‗ladi va uning yordamida quriladi. Pulning maqsadi bozorga oid o‗zaro harakatlarning transaktsion harajatlarini tejashdan iborat‖ 6 . Pulning iqtisodiy mohiyati xususida fikrlarni eramizdan oldingi davrda yashagan Aristotel' (er.oldingi 384 – 322 yy.), keyinchalik sarkarda Aleksandr Makedonskiy kabi buyuk shaxslar tomonidan qoldirgan manbalarda ham ko‗rish mumkin 7 . Yuqorida bayon etilganlardan ko‗rinib turibdiki, pulning mohiyatiga xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar, mutaxassislar va nazariyachilar o‗zlarining yondashuvlarini bildirgan. Biz ularning ushbu fikr va yondashuvlarini tadqiq qilish maqsadidan yiroqmiz 8 . Mamlakat rivojlanishining asosiy vositalaridan biri pul bo‗lib, bozor iqtisodiyotini muhim omilini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti pul bilan tirik, chunki takror ishlab chiqarish jarayonining barchasida pul vositachilik qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlar va xizmatlarning ishlab chiqarishdan boshlab iste‘molchigacha bo‗lgan jarayon pul vositasida amalga oshadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomilasini uyushtirish, tovarlarni ayirboshlash, pullarni saqlash va taqsimlash, bo‗sh pulni qarzga berish, korxonalar o‗rtasidagi iqtisodiy aloqalar yanada kuchayib, murakkablashib boradi. Pul shaklidagi mablag‘lar bozor orqali resursga aylanadi va ular ishtirokida tovarlar yaratiladi, tovarlar sotilib yana pulga aylanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida nafaqat pul, balki uning ekvivalentlaridan – aktsiya, obligatsiya kabi qimmatli qog‘ozlar va boshqalardan ham keng foydalaniladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ilgari pulga aylantirilmagan ayrim vositalar ham endi pulda o‗z aksini topadi (yer va boshqalar). Umuman bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliyasini tashkil etish, pulni aylanishi, umuman xo‗jaliklar faoliyatini tashkil etilishi yangi pul munosabatlari asosida tashkil etiladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib bozor iqtisodiyoti sharoitida pul iqtisodiy quvvat, iqtisodiyotning o‗ziga xos tashrif qog‘ozi bo‗lib xizmat qiladi, u bozor iqtisodiyotining tani-yu joni hisoblanadi. Xozirgi bozor munosabatlari sharoitida pulning ahamiyatining oshishi shundaki, jamiyatimizda mavjud yuridik va jismoniy shaxslar faoliyati hamda 6 Рашидов О.Ю. ва бош. Пул, кредит ва банклар. Дарслик. –Т.: ТДИУ, 2008. 11 – б. (432б). 7 Аристотель. Сочинения: 4 т. –М.: 1983. Т. С.325. 8 A.A.Omonov,T.M.Qoraliyev.Pul,kredit va banklar.darslik. 2012,14-b. 8 8 ularning natijasi daromadi pul bilan bog‘liq. Shuning uchun ham, pul barcha iqtisodiy rivojlanish pog‘onalarida odamlarni o`ziga jalb qilib kelgan. Ma‘lumki, pul tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Birinchi yirik mehnat taqsimoti, ya‘ni chorvachilikdan dehqonchilikni ajralib chiqishi va shu munosabat bilan tovar xo‗jaligining rivojlanishi tufayli maxsulot qiymatining ifodasi bo‗lmish pulni keltirib chiqardi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, tovar turlarining ko‗payishi almashuv jarayonining yanada rivojlanishini taqozo qildi. Almashuv jarayonida tovar egalari o‗zaro muloqotda bo‗lib, tovarning egasi o‗z maxsulotini (mulkini) baholagan. Shu baholash jarayoni biror o‗lchov birligi bo‗lishini taqozo qilgan. Tovar muomilasining ekvivalent rivojlanish jarayonida umumiy ekvivalent shaklini har xil tovarlar o‗ynagan. Har bir jamoa o‗z tovarini ekvivalent sifatida o‗rtaga qo‗ygan. Lekin jamiyat taraqqiyoti shu tovarlar ichidan pulni tovarlarning tovari deb e‘tirof etgan. Pul – bu umumiy ekvivalent sifatida qo‗llaniladigan universal tоvarning alоhida turi bo‗lib, bоshqa barcha tоvarlarning qiymati u оrqali ifоdalanadi. Pul ayirbоshlash, to‗lоv, qiymatni o‗lchash, bоylikni to‗plash vоsitasi funktsiyalarini bajaradigan nоyob tоvardir. Hоzirgi iqtisоdiyotda pul muоmalasi amalda tоvarlarning hamma turlari muоmalasining o‗zgarmas sharti hisоblanadi. Pul tufayli tоvarlarni qiyoslash, ayirbоshlashda zarur bo‗ladigan qiymatning yagоna mezоniga ega bo‗lish mumkin. R.Kruzo ta‘kidlaganidek, pul faqat tovar ishlab chiqarish, tovar-pul munosabatlari mavjud bo‗lgan sharoitdagina ahamiyatga egadir. Pulni tovar ayirboshlashni o‗zi yaratdi. Pul– bu bоshqa ne`matlarning qimmatini o‗lchash vоsitasi (umumiy ekvivalent), yoki ayirbоshlashda hisоb-kitоblarni amalga оshirish vоsitasi (ayirbоshlash vоsitasi) funktsiyalarini bajaruvchi tovar bo‗lib, u – mutlоq likvidlilikka egadir. Pul – bu iqtisоdiy kategоriya bo‗lib, оdamlar o‗rtasidagi munоsabatlar unda namоyon bo‗ladi va uning yordamida quriladi. Pul – bu maxsus tovar, umumiy ekvivalent bo‗lib, abstrakt mehnat xarajatlarini o‗zida aks ettiradi va tovar xo‗jaligidagi ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi. Bu ta‘rif pulni quyidagi xususiyatlarini o‗zida ifodalaydi: 1. Pulning boshqa tovarlardan ajralib turuvchi maxsus tovarligi. 2. Pul – bu umumiy ekvivalent – yagona tovar bo‗lib qolgan tovarlar qiymatini o‗zida ifoda qilishi. 3. Pulning ekvivalent sifatida tovarni yaratishga ketgan mehnat va boshqa xarajatlarni o‗zida ifoda qilishi. 4. Pulning har bir iqtisodiy tizimda, tovar ishlab chiqarishda kishilar o‗rtasidagi yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifoda qilishi va boshqalar (pulda ifodalanuvchi xususiy mehnat ijtimoiy mehnat sifatida namoyon bo‗lishi). Pulning muhim xususiyati shundaki, u ham boshqa tovarlar singari qiymatga va iste‘mol qiymatga ega bo‗lishi bilan birga boshqa barcha tovarlarga 9 qarama-qarshi turadi. Bu bir tomonda pul, ikkinchi tomonda boshqa tovarlar. Pulning iste‘mol qiymati shuki u o‗z funktsiyasini bajarib iqtisodiyot mushkulini oson qiladi (vositachi sifatida). Pulning qiymati (qadr qiymati) deganda pul birligining xarid qilish qobiliyati, ya‘ni unga qancha tovar va xizmatlar xarid etish mumkinligi tushuniladi. Pulni qiymati metal pulni zabt etish yoki qog‘oz pulni bosib chiqarish xarajatlarini bildirmaydi. Bu xarajatlar pul qiymati emas, balki pulni muomilaga kiritish sarflaridir. Pulni qiymati narxga bog‘liq, narxlar ko‗tarilib, ketsa, uni qiymati (qadri) pasayadi va aksincha. Umuman pul insoniyat kashfiyotlari ichida eng oddiy, eng murakkabi shu bilan birgalikda eng jozibadori hisoblanadi. Insoniyatning butun yutuqlari ham, fojialari ham pul bilan bog‘liqdir. Inson faoliyatini eng muhim harakatga keltiruvchi kuchlardan biri pul bo‗lib kelgan va shunday bo‗lib qoladi. Taniqli davlat arboblaridan biri ta‘kidlaganidek, «Davlatni o‗rni uni qancha soldati yoki pushkalarini qudrati bilan emas, balki milliy valyutaning mustahkamligi bilan belgilanadi. Bunga shuni qo‗shimcha qilish mumkinki, korxonaning mavqei unda necha kishini ishlashi, ishlab chiqariladigan maxsulot miqdori bilan emas, balki uning moliyaviy barqarorligi bilan belgilanadi». Yaxshi ishlayotgan pul tizimi jamiyatning barcha imkoniyatlaridan to‗liq foydalanish imkoniyatini beradi, aksincha yomon ishlayotgan pul tizimi pul muomilasini izdan chiqarib ishlab chiqarish darajasidagi keskin pasayishlar, iqtisoddagi bandlikka va bahoga, pulni sotib olish qobiliyatini pasayishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Tarixiy manbalarga ko‗ra birinchi qog‘oz pullar XII – asrda Xitoyda chiqarilgan. Shuning bilan birga 700 yillarda kumush tangalar chiqarilgunga qadar Buxoro davlatida qog‘ozdan pul sifatida foydalangan. Umuman tarixda birinchi tangalar VII – asrda kichik Osiyodagi Lidiya mamlakatida zabt etilgan. K.Marks, A.Smit va D.Rekrdolarning tadqiqotlariga tayangan hoda pulni vujudga kelish jaryonini qiymatning quyidagi shakllari bilan bog‘laydi: Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|