O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

– 
orqa
 
miya qatlami katta yarimsharlari bo‗laklarini 
o‗z ichiga oladi, tashqi dunyodan olingan sezgi axborotlarini qabul 
qiladi, qayta ishlaydi va saqlaydi. U bilish (gnostik) jarayonini amalga 
oshiradigan asosiy miya apparati hisoblanadi. Uning tuzilishi birlamchi, 
ikkilamchi va uchlamchi doiralarga ajraladi. Birlamchi doira – miya 
qatlamining proyeksion doiralaridir, uning neyronlari juda ham yuqori 
darajada o‗ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ularda alohida sezgi 
a‘zolaridan sezgi axborotlarini qabul qilish hodisasi yuz beradi. 
Miya qatlami apparatlarining birlamchi doiralari ustidan ikkilamchi 
doiralar qurilgandir. Ular birlamchi doira orqali olingan qo‗zg‗alishlarni 
tahlil qiladi. Ikkilamchi doiralar birlamchi doiralar kabi, o‗zining 
ixtisosiy moddalligi (ko‗rish, eshitish va boshqa doiralar)ni saqlaydi. 
Birlamchi va ikkilamchi doiralar u yoki bu analizator (ko‗rish, eshitish 
va boshqalar)ning bosh miya qatlami birikmasini o‗zida namoyon etadi. 
Uchlamchi doiralar analizatorlarning miya qatlami bo‗linmalarini 
o‗zgartirish doiralari hisoblanadi. Ular turli moddallikda olingan sezgi 
axborotlarini tahlil, sintez, integratsiya qilish vazifasini o‗taydi. Ularning 
faoliyati asosida sintezlarning beqaror va tashqi darajasidan simvolik 
darajaga, e‘tiborini qaratish munosabatlari, murakkab logik-grammatik 
so‗zlar qurilishi haqidagi bilimlar bilan ish ko‗rishga o‗tish sodir bo‗ladi. 

---

71 
Uchinchi blok katta yarim sharlar qobig‗ining oldingi bo‗limlari 
(motor, motor oldi va old frontal soha) doirani o‗z ichiga oladi. Bu blok 
inson faoliyatini rejalashtirish, moslashtirish va nazorat qilishni 
ta‘minlydi. U, shuningdek, miya qobig‗i ostidagi a‘zolar faoliyati barcha 
tizimlarning tonusi va tetik holatini ular faoliyati oldiga qo‗yilgan 
vazifalarga muvofiq moslashtirishni amalga oshiradi. 
Nutq faoliyati barcha bloklarning birgalikda ishlashi natijasida 
vujudga keladi. Shu bilan birga har bir blok nutq jarayonida alohida, 
maxsus o‗ziga xos xususiyati bilan ishtirok etadi. 
Nutqning akustik belgilarini ajratib ko‗rsatish va differensiyalash 
nutq-eshitish analizatori kortikal apparatlarning analitik-sintetik faoliyati 
bilan ta‘minlanadi. Bunga miya qobig‗i markaziy va old motor quyi 
bo‗linmalari sohasi bilan bog‗liq bo‗lgan bosh miya qobig‗i (Vernike 
doirasi)ning so‗l yuqori ikkilamchi qismlari kiradi. 
Nutq aktining artikulyatsiyalashuvi, motor tashkil etilishi jarayoni 
nutq apparati muskullarining murakkab tuzatuv ishini maxsus 
muvofiqlashtirish asosida amalga oshiriladi. Nutq aktining motor quyi 
yig‗indisi markaziy qismlarning ikkilamchi bo‗limlari (kinestetik 
apparat) va chap o‗ram qismining quyi bo‗limlari (kinetik apparat) bilan 
ta‘minlanadi. Markaziy qismda nutq apparati muskullaridan 
yuboriladigan kinestetik sezgilar analizi sodir bo‗ladi. O‗ram qismida 
esa nutq aktining motor dasturi tashkil etiladi, qator nerv impulslari, bir 
harakatdan ikkinchi harakatga yengil o‗tish imkoniyatini ta‘minlovchi 
kinestatik modellar yaratiladi. 
Nutq birliklarini tanlanish va ularning kompensatsiyalashuvi, 
ma‘noning nutq ko‗rinishiga aylanish jarayoni bosh miya qobig‗ining 
eng yuqori darajada shakllanishidir. U, ya‘ni nutq bosh suyagi old va 
ustki qismi uchlamchi bo‗linmalarining aralashuvisiz hosil bo‗lmaydi. 
Bosh miya qobig‗ining uchlamchi bo‗limlari bir tekisda qabul 
qilinadigan akustik-motor axborotlarining fikrlash sxemasi va 
obrazlariga o‗tkazilishini ta‘minlaydi. Miya qobig‗ining ustki qismida, 
keng aloqalarni anglatuvchi sxema ham shakllanadi. 

---

72 
Yozma nutq jarayonida ham bosh miya qobig‗ining ensa va ensa-
tepa qismlarining turli bo‗limlari ishtirok etadi. 
Shunday qilib, nutq jarayonida bosh miya qobig‗ining turli qismlari 
turlicha ishtirok etadi. Bosh miya qobig‗i qaysidir qismining 
jarohatlanishi nutq faoliyati buzilishining o‗ziga xos alomatlariga olib 
keladi. Nutq jarayonining miyada amalga oshishi haqidagi ma‘lumotlar 
nutq faoliyati buzilishining etilogiyasi va mexanizmlari to‗g‗risidagi 
tasavvurlarni aniqlashtirishga imkon beradi. Bu ma‘lumotlar bosh 
miyaning lokal jarohatlanishidagi nutq buzilishlarining turli shakllarini 
(afaziya) differensial diagnostikasi uchun juda muhim bo‗lib, bemorlar 
nutqini tiklash ustida samarali logopedik ish olib borish imkonini beradi. 
Logopediya otorinolaringologiya, nevropotologiya, psixopatologiya, 
oligofreniya klinikasi, pediatriya