O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
10-mavzu: Tilshunoslik va logopediya
Reja: 
1.Tilshunoslik va logopediya. Logopediya fanining maqsadi, 
vazifalari. 
2.Logopediyaning boshqa fanlar bilan aloqasi.
3.Bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari.
4. Nutq buzilishlarini tasniflash. Tibbiy-pedagogik tasniflashda 
ajratiladigan nutq buzilishlarining turlari. Psixologik-pedagogik tasnif. 
Tayanch 
tushunchalar:
logopediya, 
sistemalilik, 
komplekslilik, 
rivojlanish tamoyilini, nutq buzilishi, faoliyatli yondashuv, ontogenetik 
tamoyil, etiologiya va mexanizmlarni hisobga olish tamoyili 
(etiopatogenetik tamoyil), nuqsonli nutqning buzilish alomatlari va 
tuzilishini hisobga olish.

---

66 
1.Tilshunoslik va logopediya. Logopediya fanining maqsadi, 
vazifalari.
Logopediya bu – nutq buzilishlari haqidagi maxsus ta‘lim va 
tarbiya vositasida nutq buzilishlarini o‗rganish, tuzatish va oldini olish 
haqidagi pedagogik fandir. Logopediya nutq faoliyati buzilishining 
sabablari, mexanizmlari, alomatlari, oqimlari tarkibini o‗rganadi. 
Shuning uchun uni maxsus pedagogika sirasiga qo‗shadilar. Ushbu 
mavzuni shakllantirishda pedagogika oliy bilimgohi ―Defektologiya‖ 
ixtisosligi talabalari uchun mo‗ljallangan ―Logopediya‖ o‗quv 
qo‗llanmasidan foydalanildi.
53
 
―Logopediya‖ termini grekcha 
logos
(so‗z, nutq), 
peydeo
(tarbiyalayman, o‗qitaman)
 
so‗zlardan tashkil topgan bo‗lib, tarjimada 
to‗g‗ri ―nutqni tarbiyalash‖ ma‘nosini anglatadi.
 
Fan sifatida logopediya 
nutq nuqsonini tuzatish, nutqiy faoliyati zaiflashgan shaxslarni o‗qitish 
va tarbiyalash jarayoni hisoblanadi. Logopediyani o‗rganish obyekti – 
nutq nuqsoniga ega bo‗lgan shaxs. Adabiy tilda qabul qilingan nutq 
normasidan biroz bo‗lsa ham chetga chiqish – bu nutq nuqsoni deb 
hisoblanadi.
Logopediya fanining quyidagi vazifalarini ajratib ko‗rsatish 
mumkin: 
1.
Nutq 
buzilishining 
turli 
shakllarida 
nutq 
faoliyatining 
ontogenezini o‗rganish. 
2.
Nutq 
buzilishlarining 
keng 
tarqalganligi, 
alomatlari 
va 
darajalarini aniqlash. 
3.
Nutqiy faoliyati buzilgan bolalarning o‗z-o‗zidan va biror 
maqsadga qaratilgan rivojlanish dinamikasini, shuningdek, nutqiy 
zaiflikni ularning shaxs sifatida yetishuviga, ruhiy rivojlanishiga, turli 
ko‗rinishdagi faoliyatlarini namoyon qilishga, o‗zlarini tutishlariga 
ta‘sirini aniqlash. 
4.
Rivojlanishida turli xil farqlar bo‗lgan bolalarda (eshitish, 
ko‗rish, fikrlash qobiliyatining hamda tayanch harakat apparatining 
53
Филичева Т.Б., Волкова Л.С., Чиркина Г.В., Мўминова Л.Р., Аюпова М.Ю. Логопедия. – Тошкент: 
Ўқитувчи, 1993. –Б.5-13; 28-34; 46-49.

---

67 
buzilishi hollarida) nutqning shakllanishi va nutq buzilishlari 
xususiyatini o‗rganish. 
5.
Nutq buzilishining kelib chiqish sabablari, mexanizmlari, 
tuzilishi va alomatlarini aniqlash. 
6.
Nutq buzilishlarining pedagogik tashxisi, metodlarini ishlab 
chiqish. 
7.
Nutq buzilishlarini tartibga solish. 
8.
Nutq buzilishini bartaraf etish tamoyillari, differensiyalashgan 
metodlari va vositalarini ishlab chiqish. 
9.
Nutq buzilishining oldini olish metodlarini takomillashtirish. 
10.
Logopedik yordamni tashkil etish masalalarini ishlab chiqish. 
Logopediyaning yuqorida ko‗rsatilgan vazifalarida uning ham 
nazariy, ham amaliy yo‗nalishlari belgilab berilgandir. Uning nazariy 
tomoni – nutq buzilishlarini o‗rganish, hamda ularning oldini olish, 
aniqlash va tuzatishning ilmiy asoslangan metodlarini ishlab chiqishdan 
iborat. Amaliy tomoni – nutq buzilishining oldini olish, aniqlash va 
bartaraf etishni o‗z ichiga oladi. Logopediyaning nazariy va amaliy 
vazifalari bir-biriga chambarchas bog‗langandir. Qo‗yilgan vazifalarni 
hal etish uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak: 
1)
fanlararo aloqalardan foydalanish va nutq hamda undagi 
nuqsonlarni 
o‗rganuvchi 
ko‗plab 
mutaxassislar 
(psixologlar, 
neyropsixologlar, neyrofiziologlar, tilshunoslar, pedagoglar, turli 
ixtisosdagi vrachlar va boshqa kishilar)ni hamkorlikda ish olib borishga 
jalb etish; 
2)
nazariya sohasidagi yangiliklarni amaliyotga tezroq tatbiq etish 
uchun fan va amaliyot o‗rtasidagi aloqalarni, nazariy va amaliy 
muassasalar orasidagi hamkorlikni ta‘minlash; 
3)
nutqning buzilishini o‗z vaqtida aniqlash va bartaraf etish 
tamoyillarini amalga oshirish; 
4)
nutq buzilishining oldini olish uchun aholi o‗rtasida logopedik 
bilimlar targ‗ibotini olib borish.
Yuqoridagi vazifalarning bajarilishi logopediyaning ta‘sir kuchini 
belgilaydi. 

---

68 
Logopedik ta‘sir etishning asosiy yo‗nalishi nutqning rivojlanishi, 
nuqsonli nutqni tuzatish va nuqsonlarning oldini olishdan iborat. 
Logopedik ish jarayonida sezuvchanlik qobiliyatini rivojlantirish, uni 
harakatga keltiruvchi kuch, ayniqsa, nutqqa ta‘sir etuvchi harakatlarni 
bilish, ayniqsa, tafakkur faoliyatini, xotira, diqqat jarayonlarini 
rivojlantirish, shuningdek, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, 
yaxshilash bilan bir vaqtda bola shaxsini tarkib toptirish, ijtimoiy 
muhitga ta‘sir etish nazarda tutiladi. Logopedik jarayonni tashkil etish 
nutq buzilishini to‗g‗rilash bilan bir qatorda psixofizik nuqsonlarni ham 
tugatish yoki yengillatish uchun sharoit yaratadi. U pedagogik ta‘sir 
qilishning muhim maqsadi bo‗lgan shaxsni har tomonlama kamol 
toptirish imkonini beradi. 
Logopediyaning ahamiyati. Logopediya fan sifatida muhim nazariy 
va amaliy ahamiyatga egadir. U tilning, nutqning ijtimoiy mohiyati, 
bolaning nutqi, tafakkuri va butun ruhiy faoliyatning chambarchas 
bog‗liqligi bilan belgilanadi. Nutq vazifasi insonning muhim ruhiy 
vazifalaridan biri hisoblanadi. Nutq rivojlanishi jarayonida bilish 
faoliyatining oliy shakllari, tafakkur qobiliyatlari shakllanadi. So‗zning 
ahamiyati o‗z-o‗zidan umumlashtiruvchi hisoblanadi va shu munosabat 
bilan o‗zida nafaqat nutq birligini, balki tafakkur birligini ham namoyon 
qiladi. Ular aynan o‗xshash emas va ma‘lum darajada bir-biriga bog‗liq 
bo‗lmagan holda paydo bo‗ladi. Lekin bolaning ruhiy rivojlanishi 
jarayonida murakkab, sifat jihatdan yangi birlik nutqiy tafakkur, nutqiy 
fikrlash faoliyati paydo bo‗ladi. Nutqiy muomala qobiliyatini 
o‗zlashtirish o‗ziga xos insoniy, ijtimoiy aloqalar uchun zamin 
hozirlaydi. U tufayli bolaning atrof-muhit haqidagi tasavvurlari 
shakllandi va oydinlashadi, uni aks ettirish shakllari takomillashadi. 
Bolaning nutqni o‗zlashtirishi uning xatti-harakatlarini anglash, 
rejalashtirish va tartibga solishga imkon beradi. Nutqiy muomala 
faoliyatning turli shakllarini rivojlantirish va jamoa mehnatida ishtirok 
etish uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi. U yoki bu darajadagi nutq 
buzilishlari (nutq buzilishlarining xususiyatiga bog‗liq holda) bolaning 
barcha ruhiy rivojlanishlariga salbiy ta‘sir etadi, uning faoliyatida, 
yurish-turishida aks etadi. Og‗ir nutqiy buzilishlar aqliy rivojlanishga, 

---

69 
ayniqsa, bilish faoliyati oliy darajalarining shakllanishiga ta‘sir etishi 
mumkin.
Nutq buzilishi, nutqiy muomalaning cheklanganligi bola shaxsining 
shakllanishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatishi, aslida bo‗lmagan ruhiy 
buzilishlarni, hissiy-irodaviy sohaning o‗ziga xos xususiyatlarini keltirib 
chiqarishi, 
uning 
xarakteridagi 
salbiy 
fazilatlar 
(tortinchoqlik, 
qat‘iyatsizlik, odamovilik, salbiylik, nomukammallik tuyg‗usi)ning 
rivojlanishi uchun yo‗l ochib berishi mumkin. Bularning barchasi 
savodxonlikni egallashga, umuman o‗zlashtirishga, kasb tanlashga 
salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Demak, logopediya fanining ahamiyati bolaning 
nutqiy buzilishini bartaraf etish, shu bilan birga uning mukammal, har 
tomonlama rivojlanishini ta‘minlashdan iboratdir. 
2.