O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
bilan
 
uzviy bog‗langandir. Jumladan, 
nutq va eshitish a‘zolarining patologiyasi (masalan, tovush buzilishida) 
nafaqat buzilishlar etilogiyasini aniqlashga, balki tibbiy ta‘sir ko‗rsatish 
bilan bo‗ladigan logopedik ishlarni to‗g‗ri qo‗shib olib borish uchun 
ham imkon beradi. Masalan, tovushning buzilishi qisman hiqildoq va 
tovush burishiqlari (g‗urralar, tugunchalar, papillomalar, tovush 
burmalarining chandiqqa aylanishi va boshqalar) ning turli organik 
jarohatlanishidan hosil bo‗lishi mumkin. Bunday hollardagi tovush 
buzilishining tovush apparati fiziologik ishini normallashtirmay turib 
davolash mumkin emas. Bu dori-darmon, jarrohlik, fizioterapiya, 
psixoterapiya uslubida ta‘sir etish bilan ta‘minlanadi. 
Nutq buzilishining ko‗pgina turlari markaziy asab tizimining 
organik shikastlanishi bilan bog‗liq bo‗lib, u logoped va nevropatolog-
vrach yoki psixonevrologning hamkorlikda ishlashi bilan aniqlanishi 
mumkin. Nutq buzilishi hollarida ruhiy faoliyatning turli buzilishlari: 
ruhiy rivojlanishda orqada qolish, o‗zini tutish va his-hayajon 
hollaridagi buzilishlar, diqqat-e‘tibor, xotira, aqliy faoliyat buzilishlari 
ko‗zga tashlanishi mumkin. Nutq buzilishlarini ularning paydo bo‗lish 
mexanizmlari tahlili, markaziy asab tizimi buzilishlari bilan bog‗liq 
bo‗lgan, birlamchi va ikkilamchi ruhiy faoliyati ishlarining hammasi 
psixonevrolog-vrachning xizmat doirasiga kiradi. Psixonevrolog-vrach 

---

73 
bolaning aqliy jihati haqida xulosa chiqaradi, nutqiy kamchiligini tibbiy 
jihatdan aniqlaydi, talab etiladigan davo choralarini qo‗llaydi. 
Nutq buzilishining ko‗pgina ko‗rinishlari miya rivojlanishining 
barvaqt sekinlashuvi bilan bog‗liq. Bunday hollarda logopedik ish 
markaziy asab tizimini maxsus dori-darmonlar bilan davolash orqaligina 
samara berishi mumkin. Bunday davoni psixonevrolog-vrach belgilaydi. 
Ayrim paytlarda nutq buzilishlari his-hayajonli qo‗zg‗olishning 
kuchayishi natijasida sodir bo‗ladigan harakatdagi notinchlik bilan 
qo‗shiladi. Bunda bola maxsus davolangunga qadar logopedning ishi 
samara bermaydi. 
Nutqning 
alohida 
ko‗rinishdagi 
buzilishlariga, 
masalan, 
duduqlanishning ayrim turlari, mutizmga yoki keskin ruhiy iztiroblar – 
qo‗rqish, hayajon, ko‗nikkan muhitning almashinishi (yaqin kishilaridan 
ayrilish) va boshqalar sabab bo‗lishi mumkin. Ularning paydo bo‗lish 
vaqtida bola tegishli kun tartibi va davoga muhtoj bo‗ladi; faqat 
psixonevrolog-vrach va logopedning hamkorlikda ish olib borishi uning 
sog‗ayib ketishiga zamin hozirlaydi. Bu ma‘lumotlarning hammasi 
shundan dalolat beradiki, logopediya pedagogik fan hisoblangani bilan u 
o‗z oldidagi vazifalarini faqat tibbiyot fanlari va avvalo, nevropatologiya 
hamda bolalar psixologiyasi yordamida muvaffaqiyatli bajarishi 
mumkin. 
Anomal bolalarni, shu jumladan, nutqi buzilgan bolalarni ham 
o‗qitish va tarbiyalash nazariyasi asab tizimi tuzilishi, uning rivojlanish 
xususiyatlari va vazifalari haqidagi bilimlar asosiga quriladi. 
Logoped nutq buzilishining nevrologik asoslarini bilishi, bolalar 
psixopatologiyasi masalalarini tushunishi kerak. Unda oligofreniya va 
ruhiy 
rivojlanishning 
tormozlanishi, 
harakat 
va 
his-hayajonli 
buzilishlarda namoyon bo‗ladigan, bolalardagi ruhiy buzilishlarning eng 
ko‗p uchraydigan shakllari haqida ham tasavvur bo‗lishi lozim. Bu 
bilimlar unga nutq buzilishining sabablarini to‗g‗ri aniqlashda, 
tuzatishning samarali metodlarini tanlashda, bolani o‗qitish va 

---

74 
tarbiyalash hamda uning nuqsonli rivojlanishini oldini olishda yordam 
beradi. 
Nevropatologiya, psixologiya, oligofreniya klinikasi, eshitish, 
ko‗rish, nutq a‘zolari patologiyasi bilan aloqada bo‗lish nutq buzilishini 
farq qilgan holda tashxis qilish uchun zarurdir. Shundan kelib 
chiqadigan bo‗lsak, sensor alaliya va eshitishning pasaygan hollaridagi 
nutq buzilishlarini aniqlash, eshitish faoliyatini chuqur tekshirishni talab 
qiladi; oligofreniya va alaliya hollaridagi nutq buzilishlarini belgilash 
ruhiy va sensomotor rivojlanish xususiyatlarini, intellektning ahvolini 
aniqlashsiz bo‗lmaydi. 
Tibbiyot fanlaridan ma‘lumotlar logopedga nutq buzilishining 
mexanizmlari, etilogiyasini o‗rganishga to‗g‗ri yondashish uchun 
yordam beradi, nutq buzilishlarining turli ko‗rinishlarini bartaraf etishda 
diagnostika va differensiyalashgan logopedik ta‘sir etish masalalarini 
to‗g‗ri hal etish imkonini yaratadi. Bolalarni turli tipdagi maxsus 
muassasalarga to‗g‗ri tanlash ham tashxis qo‗yishga bog‗liqdir. 
Logopediya tilshunoslik va psixolingvistika bilan uzviy bog‗langan. 
Nutq tillar birligining turli darajasi va ularning amal qilish qoidalaridan 
foydalanishni ham nazarda tutadi. Ular har xil buzilishlarda turlicha 
buzilishi mumkin. Bolaning til normalarini o‗zlashtirib olish qonunlari 
va izchilligini bilish logopedik xulosalarni aniqlashtirishga yordam 
beradi, logopedik ta‘sir etish tizimlarini ishlab chiqish uchun zarur 
bo‗ladi.