O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti amaliy matematika kafedrasi «Axborot xavfsizligi» fanidan

 
 

---

102 
22-MAVZU: INDENTIFIKASIYA VA AUTENTIFIKASIYA 
MA’RUZA MASHG’ULOTI REJASI: 
22.1.Asosiy tushunchalar va turkumlanishi 
22.2.Parollar asosida autentifikatsiyalash 
22.3.Foydalanuvchilarni biometrik identifikatsiyalash va autentifikatsiyalash
 
Tayanch iboralar:
Identifikatsiya, autentifikatsiya, ma’murlash, avtorizatsiya, maskarad, 
takroriy, majburiy kechikish.
 
Asosiy tushunchalar va turkumlanishi 
Identifikatsiya (Identification) - foydalanuvchini uning identifikatori (nomi) bo‘yicha aniqlash 
jarayoni. Bu foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida birinchi galda bajariladigan 
funksiyadir. Foydalanuvchi tizimga uning so‘rovi bo‘yicha o‘zining identifikatorini bildiradi, tizim 
esa o‘zining ma’lumotlar bazasida uning borligini tekshiradi.
Autentifikatsiya (Authentication) – ma’lum qilingan foydalanuvchi, jarayon yoki qurilmaning 
haqiqiy ekanligini tekshirish muolajasi. Bu tekshirish foydalanuvchi (jarayon yoki qurilma) 
haqiqatdan aynan o‘zi ekanligiga ishonch xosil qilishiga imkon beradi. Autentifikatsiya o‘tkazishda 
tekshiruvchi taraf tekshiriluvchi tarafning xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi bilan bir qatorda 
tekshiriluvchi taraf ham axborot almashinuv jarayonida faol qatnashadi. Odatda foydalanuvchi 
tizimga o‘z xususidagi noyob, boshqalarga ma’lum bo‘lmagan axborotni (masalan, parol yoki 
sertifikat) kiritishi orqali identifikatsiyani tasdiqlaydi.
Identifikatsiya va autentifikatsiya sub’ektlarning (foydalanuvchi-larning) haqiqiy ekanligini 
aniqlash va tekshirishning o‘zaro bog‘langan jarayonidir. Muayyan foydalanuvchi yoki jarayonning 
tizim resurslaridan foydalanishiga tizimning ruxsati aynan shularga bog‘liq. Sub’ektni 
identifikatsiyalash va autentifikatsiyalashdan so‘ng uni avtorizatsiyalash boshlanadi. 
Avtorizatsiya (Authorization) – subektga tizimda ma’lum vakolat va resurslarni berish 
muolajasi, ya’ni avtorizatsiya sub’ekt harakati doirasini va u foydalanadigan resurslarni belgilaydi. 
Agar tizim avtorizatsiyalangan shaxsni avtorizatsiyalanmagan shaxsdan ishonchli ajrata olmasa bu 
tizimda axborotning konfidensialligi va yaxlitligi buzilishi mumkin. Autentifikatsiya va avtorizatsiya 
muolajalari bilan foydalanuvchi harakatini ma’murlash muolajasi uzviy bog‘langan.
Ma’murlash (Accounting) – foydalanuvchining tarmoqdagi harakatini, shu jumladan, uning 
resurslardan foydalanishga urinishini qayd etish. Ushbu hisobot axboroti xavfsizlik nuqtai nazaridan 
tarmoqdagi xavfsizlik xodisalarini oshkor qilish, taxlillash va ularga mos reaksiya ko‘rsatish uchun 
juda muhimdir.
Ma’lumotlarni uzatish kanallarini himoyalashda sub’ektlarning o‘zaro autentifikatsiyasi, ya’ni 
aloqa kanallari orqali bog‘lanadigan sub’ektlar xaqiqiyligining o‘zaro tasdig‘i bajarilishi shart. 
Xaqiqiylikning tasdig‘i odatda seans boshida, abonentlarning bir-biriga ulanish jarayonida amalga 
oshiriladi. “Ulash” atamasi orqali tarmoqning ikkita sub’ekti o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish 
tushuniladi. Ushbu muolajaning maqsadi – ulash qonuniy sub’ekt bilan amalga oshirilganligiga va 
barcha axborot mo‘ljallangan manzilga borishligiga ishonchni ta’minlashdir. 
O‘zining xaqiqiyligining tasdiqlash uchun sub’ekt tizimga turli asoslarni ko‘rsatishi mumkin. 
Sub’ekt ko‘rsatadigan asoslarga bog‘liq holda autentifikatsiya jarayonlari quyidagi kategoriyalarga 
bo‘linishi mumkin:

---

103 
-
biror narsani bilish asosida. Misol sifatida parol, shaxsiy identifikatsiya kodi PIN (Personal 
Identification Number) hamda “so‘rov javob” xilidagi protokollarda namoyish etiluvchi maxfiy va 
ochiq kalitlarni ko‘rsatish mumkin;
-
biror narsaga egaligi asosida. Odatda bular magnit kartalar, smart- kartalar, sertifikatlar va 
touch memory qurilmalari;
-
qandaydir daxlsiz xarakteristikalar asosida. Ushbu kategoriya o‘z tarkibiga foydalanuvchining 
biometrik xarakteristikalariga (ovozlar, ko‘zining rangdor pardasi va to‘r pardasi, barmoq izlari, kaft 
geometriyasi va x.) asoslangan usullarni oladi. Bu kategoriyada kriptografik usullar va vositalar 
ishlatilmaydi. Beometrik xarakteristikalar binodan yoki qandaydir texnikadan foydalanishni 
nazoratlashda ishlatiladi.
Parol – foydalanuvchi hamda uning axborot almashinuvidagi sherigi biladigan narsa. O‘zaro 
autentifikatsiya uchun foydalanuvchi va uning sherigi o‘rtasida parol almashinishi mumkin. Plastik 
karta va smart-karta egasini autentifikatsiyasida shaxsiy identifikatsiya nomeri PIN sinalgan usul 
hisoblanadi. PIN – kodning mahfiy qiymati faqat karta egasiga ma’lum bo‘lishi shart.
Dinamik – (bir martalik) parol - bir marta ishlatilganidan so‘ng boshqa umuman 
ishlatilmaydigan parol. Amalda odatda doimiy parolga yoki tayanch iboroga asoslanuvchi muntazam 
o‘zgarib turuvchi qiymat ishlatiladi.
“So‘rov-javob” tizimi - taraflarning biri noyob va oldindan bilib bo‘lmaydigan “so‘rov” 
qiymatini ikkinchi tarafga jo‘natish orqali autentifikatsiyani boshlab beradi, ikkinchi taraf esa so‘rov 
va sir yordamida hisoblangan javobni jo‘natadi. Ikkala tarafga bitta sir ma’lum bo‘lgani sababli, 
birinchi taraf ikkinchi taraf javobini to‘g‘riligini tekshirishi mumkin.
Sertifikatlar va raqamli imzolar - agar autentifikatsiya uchun sertifikatlar ishlatilsa, bu 
sertifikatlarda raqamli imzoning ishlatilishi talab etiladi. Sertifikatlar foydalanuvchi tashkilotining 
mas’ul shaxsi, sertifikatlar serveri yoki tashqi ishonchli tashkilot tomonidan beriladi. Internet 
doirasida ochiq kalit sertifikatlarini tarqatish uchun ochiq kalitlarni boshqaruvchi qator tijorat 
infrastrukturalari PKI (Public Key Infrastrusture) paydo bo‘ldi. Foydalanuvchilar turli daraja 
sertifikatlarini olishlari mumkin.
Autentifikatsiya jaryonlarini ta’minlanuvchi xavfsizlik darajasi bo‘yicha ham turkumlash 
mumkin. Ushbu yondashishga binoan autentifikatsiya jarayonlari quyidagi turlarga bo‘linadi: 
-
parollar va raqamli sertifikatlardan foydalanuvchi autentifi-katsiya; 
-
kriptografik usullar va vositalar asosidagi qatiy autentifi-katsiya; 
-
nullik bilim bilan isbotlash xususiyatiga ega bo‘lgan autentifi-katsiya jarayonlari 
(protokollari); 
-
foydalanuvchilarni biometrik autentifikatsiyasi. 
Xavfsizlik nuqtai nazaridan yuqorida keltirilganlarning har biri o‘ziga xos masalalarni 
yechishga imkon beradi. Shu sababli autentifikatsiya jarayonlari va protokollari amalda faol 
ishlatiladi. Shu bilan bir qatorda ta’kidlash lozimki, nullik bilim bilan isbotlash xususiyatiga ega 
bo‘lgan autentifikatsiyaga qiziqish amaliy xarakterga nisbatan ko‘proq nazariy xarakterga ega. 
Balkim, yaqin kelajakda ulardan axborot almashinuvini himoyalashda faol foydalanishlari mumkin.
Autentifikatsiya protokollariga bo‘ladigan asosiy xujumlar quyidagilar: 
-
maskarad (impersonation). Foydalanuvchi o‘zini boshqa shaxs deb ko‘rsatishga urinib, u 
shaxs tarafidan xarakatlarning imkoniyatlariga va imtiyozlariga ega bo‘lishni mo‘ljallaydi; 
-
autentifikatsiya almashinuvi tarafini almashtirib qo‘yish (interleaving attack). Niyati buzuq 
odam ushbu xujum mobaynida ikki taraf orasidagi autenfikatsion almashinish jarayonida trafikni 
modifikatsiya-lash niyatida qatnashadi. Almashtirib qo‘yishning quyidagi xili mavjud: ikkita 

---

104 
foydalanuvchi o‘rtasidagi autentifikatsiya muvaffaqiyatli o‘tib, ulanish o‘rnatilganidan so‘ng 
buzg‘unchi foydalanuvchilardan birini chiqarib tashlab, uning nomidan ishni davom ettiradi; 
-
takroriy uzatish (replay attack). Foydalanuvchilarning biri tomonidan autentifikatsiya 
ma’lumotlari takroran uzatiladi; 
-
uzatishni qaytarish (reflection attak). Oldingi xujum variantlaridan biri bo‘lib, xujum 
mobaynida niyati buzuq odam protokolning ushbu sessiya doirasida ushlab qolingan axborotni 
orqaga qaytaradi.
-
majburiy kechikish (forsed delay). Niyati buzuq odam qandaydir ma’lumotni ushlab qolib, 
biror vaqtdan so‘ng uzatadi.
-
matn tanlashli xujum ( chosen text attack). Niyati buzuq odam autentifikatsiya trafigini ushlab 
qolib, uzoq muddatli kriptografik kalitlar xususidagi axborotni olishga urinadi.
Yuqorida keltirilgan xujumlarni bartaraf qilish uchun autentifikatsiya protokollarini qurishda 
quyidagi usullardan foydalaniladi: 
-
“so‘rov–javob”, vaqt belgilari, tasodifiy sonlar, indentifikatorlar, raqamli imzolar kabi 
mexanizmlardan foydalanish; 
-
autentifikatsiya natijasini foydalanuvchilarning tizim doirasidagi keyingi xarakatlariga 
bog‘lash. Bunday misol yondashishga tariqasida autentifikatsiya jarayonida foydalanuvchilarning 
keyinga o‘zaro aloqalarida ishlatiluvchi maxfiy seans kalitlarini almashishni ko‘rsatish mumkin; 
-
aloqaning o‘rnatilgan seansi doirasida autentifikatsiya muolajasini vaqti-vaqti bilan bajarib 
turish va h. 
“So‘rov-javob” mexanizmi quyidagicha. Agar foydalanuvchi A foydalanuvchi V dan oladigan 
xabari yolg‘on emasligiga ishonch xosil qilishni istasa, u foydalanuvchi V uchun yuboradigan 
xabarga oldindan bilib bo‘lmaydigan element – X so‘rovini (masalan, qandaydir tasodifiy sonni) 
qo‘shadi. Foydalanuvchi V javob berishda bu amal ustida ma’lum amalni (masalan, qandaydir f(X) 
funksiyani hisoblash) bajarishi lozim. Buni oldindan bajarib bo‘lmaydi, chunki so‘rovda qanday 
tasodifiy son X kelishi foydalanuvchi V ga ma’lum emas. Foydalanuvchi V harakati natijasini olgan 
foydalanuvchi A foydalanuvchi V ning xaqiqiy ekanligiga ishonch xosil qilishi mumkin. Ushbu 
usulning kamchiligi - so‘rov va javob o‘rtasidagi qonuniyatni aniqlash mumkinligi.