O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti amaliy matematika kafedrasi «Axborot xavfsizligi» fanidan

Parollar asosida autentifikatsiyalash 
Autentifikatsiyaning keng tarqalgan sxemalaridan biri oddiy autentifikatsiyalash bo‘lib, u 
an’anaviy ko‘p martali parollarni ishlatishiga asoslangan. Tarmoqdagi foydalanuvchini oddiy 
autentifikatsiyalash muolajasini quyidagicha tasavvur etish mumkin. Tarmoqdan foydalanishga 
uringan foydalanuvchi kompyuter klaviaturasida o‘zining identifikatori va parolini teradi. Bu 
ma’lumotlar autentifikatsiya serveriga ishlanish uchun tushadi. Autentifikatsiya serverida 
saqlanayotgan foydalanuvchi identifikatori bo‘yicha ma’lumotlar bazasidan mos yozuv topiladi, 
undan parolni topib foydalanuvchi kiritgan parol bilan taqqoslanadi. Agar ular mos kelsa, 
autentifikatsiya muvaffaqiyatli o‘tgan hisoblanadi va foydalanuvchi legal (qonuniy) maqomini va 
avtorizatsiya tizimi orqali uning maqomi uchun aniqlangan xuquqlarni va tarmoq resurslaridan 
foydalanishga ruxsatni oladi.
Paroldan foydalangan holda oddiy autentifikatsiyalash sxemasi 1–rasmda keltirilgan. 
Ravshanki, foydalanuvchining parolini shifrlamasdan uzatish orqali autentifikatsiyalash 
varianti xavfsizlikning xatto minimal darajasini kafolatlamaydi. Parolni himoyalash uchun uni 
himoyalanmagan kanal orqali uzatishdan oldin shifrlash zarur. Buning uchun sxemaga shifrlash Ye
k
va rasshifrovka qilish D
k
vositalari kiritilgan. 

---

105 
22.1-rasm. Paroldan foydalangan holda oddiy autentifikatsiyalash 
Bu vositalar bo‘linuvchi maxfiy kalit K orqali boshqariladi. Foydalanuvchining haqiqiyligini 
tekshirish foydalanuvchi yuborgan parol P
A
bilan autentifikatsiya serverida saqlanuvchi dastlabki 
qiymat 
'
A
P
ni taqqoslashga asoslangan. Agar P
A
va 
'
A
P
qiymatlar mos kelsa, parol P
A
haqiqiy, 
foydalanuvchi A esa qonuniy hisoblanadi.
Oddiy autentifikatsiyani tashkil etish sxemalari nafaqat parollarni uzatish, balki ularni saqlash 
va tekshirish turlari bilan ajralib turadi. Eng keng tarqalgan usul – foydalanuvchilar parolini tizimli 
fayllarda, ochiq holda saqlash usulidir. Bunda fayllarga o‘qish va yozishdan himoyalash atributlari 
o‘rnatiladi (masalan, operatsion tizimdan foydalanishni nazoratlash ruyxatidagi mos imtiyozlarni 
tavsiflash yordamida). Tizim foydalanuvchi kiritgan parolni parollar faylida saqlanayotgan yozuv 
bilan solishtiradi. Bu usulda shifrlash yoki bir tomonlama funksiyalar kabi kriptografik mexanizmlar 
ishlatilmaydi. Ushbu usulning kamchiligi – niyati buzuq odamning tizimda ma’mur imtiyozlaridan, 
shu bilan birga tizim fayllaridan, jumladan parol fayllaridan foydalanish imkoniyatidir.
Ko‘p martali parollarga asoslangan oddiy autentifikatsiyalash tizimining bardoshligi past, 
chunki ularda autentifikatsiyalovchi axborot ma’noli so‘zlarning nisbatan katta bo‘lmagan 
to‘plamidan jamlanadi. Ko‘p martali parollarning ta’sir muddati tashkilotning xavfsizligi siyosatida 
belgilanishi va bunday parollarni muntazam ravishda almashtirib turish lozim. Parollarni shunday 
tanlash lozimki, ular lug‘atda bo‘lmasin va ularni topish qiyin bo‘lsin. 
Bir martali parollarga asoslangan autentifikatsiyalashda foydalanishga har bir so‘rov uchun 
turli parollar ishlatiladi. Bir martali dinamik parol faqat tizimdan bir marta foydalanishga yaroqli. 
Agar, hatto kimdir uni ushlab qolsa ham parol foyda bermaydi. Odatda bir martali parollarga 
asoslangan autentfikatsiyalash tizimi masofadagi foydalanuvchilarni tekshirishda qo‘llaniladi.
Bir martali parollarni generatsiyalash apparat yoki dasturiy usul oqali amalga oshirilishi 
mumkin. Bir martali parollar asosidagi foydalanishning apparat vositalari tashqaridan to‘lov plastik 
kartochkalariga o‘xshash mikroprotsessor o‘rnatilgan miniatyur qurilmalar ko‘rinishda amalga 
oshiradi. Odatda kalitlar deb ataluvchi bunday kartalar klaviaturaga va katta bo‘lmagan displey 
darchasiga ega. 
Foydalanuvchilarni autentifikatsiyalash uchun bir martali parollarni qo‘llashning quyidagi 
usullari ma’lum: 
1.
Yagona vaqt tizimiga asoslangan vaqt belgilari mexanizmidan foydalanish. 
2.
Legal foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun umumiy bo‘lgan tasodifiy parollar 
ruyxatidan va ularning ishonchli sinxronlash mexanizmidan foydalanish. 

---

106 
3.
Foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun umumiy bo‘lgan bir xil dastlabki qiymatli 
psevdotasodifiy sonlar generatoridan foydalanish. 
Birinchi usulni amalga oshirish misoli sifatida SecurID autentikatsiyalash texnologiyasini 
ko‘rsatish mumkin. Bu texnologiya Security Dynamics kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan 
bo‘lib, qator kompaniyalarning, xususan Cisco Systems kompaniyasining serverlarida amalga 
oshirilgan. 
Vaqt sinxronizatsiyasidan foydalanib autentifikatsiyalash sxemasi tasodifiy sonlarni vaqtning 
ma’lum oralig‘idan so‘ng generatsiyalash algoritmiga asoslangan. Autentifikatsiya sxemasi quyidagi 
ikkita parametrdan foydalanadi: 

har 
bir 
foydalanuvchiga 
atalgan 
va 
autentifikatsiya 
serverida 
hamda 
foydalanuvchining apparat kalitida saqlanuvchi noyob 64-bitli sondan iborat maxfiy kalit; 

joriy vaqt qiymati. 
Masofadagi foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida undan shaxsiy identifikatsiya 
nomeri PINni kiritish taklif etiladi. PIN to‘rtta o‘nli raqamdan va apparat kaliti displeyida akslanuvchi 
tasodifiy sonning oltita raqamidan iborat. Server foydalanuvchi tomonidan kiritilgan PIN-koddan 
foydalanib ma’lumotlar bazasidagi foydalanuvchining maxfiy kaliti va joriy vaqt qiymati asosida 
tasodifiy sonni generatsiyalash algoritmini bajaradi. So‘ngra server generatsiyalangan son bilan 
foydalanuvchi kiritgan sonni taqqoslaydi. Agar bu sonlar mos kelsa, server foydalanuvchiga tizimdan 
foydalanishga ruxsat beradi. 
Autentifikatsiyaning bu sxemasidan foydalanishda apparat kalit va serverning qat’iy vaqtiy 
sinxronlanishi talab etiladi. Chunki apparat kalit bir necha yil ishlashi va demak server ichki soati 
bilan apparat kalitining muvofiqligi asta-sekin buzilishi mumkin. 
Ushbu muammoni hal etishda Security Dynamics kompaniyasi quyidagi ikki usuldan 
foydalanadi: 

apparat kaliti ishlab chiqilayotganida uning taymer chastotasining me’yoridan 
chetlashishi aniq o‘lchanadi. Chetlashishning bu qiymati server algoritmi parametri sifatida hisobga 
olinadi; 

server muayyan apparat kalit generatsiyalagan kodlarni kuzatadi va zaruriyat 
tug‘ilganida ushbu kalitga moslashadi. 
Autentifikatsiyaning bu sxemasi bilan bir muammo bog‘liq. Apparat kalit generatsiyalagan 
tasodifiy son katta bo‘lmagan vaqt oralig‘i mobaynida haqiqiy parol hisoblanadi. Shu sababli, 
umuman, qisqa muddatli vaziyat sodir bo‘lishi mumkinki, xaker PIN-kodni ushlab qolishi va uni 
tarmoqdan foydalanishga ishlatishi mumkin. Bu vaqt sinxronizatsiyasiga asoslangan autentifikatsiya 
sxemasining eng zaif joyi hisoblanadi.