O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Irrigatsiya va Qishloq Xo’jaligini Mexanizatsiyalash Muhandislari Instituti

YERNING SHAKLI VA O’LCHAMLARI TO’G`RISIDA TUSHUNCHA. SATXIY SIRT. GEOID
Satxiy sirt. Geoid Er shaklini va olchamlarini bilish, yersirtini qog`ozda tasvirlash, turli ilmiy va texnik ishlarni olib borish uchun zarur. Malumki, yersirtining 510 mln. km umumiy maydonidan 71 % ni dengiz va okean suvlari, 29 %-ni esa quruqliklar tashkil qiladi. Shunda, yeryuzasida baland tog`lar (balandligi 8848 m bolgan Everest choqqisi) va turli chuqurlikdagi okeanlar (tinch okeanda chuqurligi 11022 m bolgan Marian novi) mavjud. Quruq-liklarning dengiz sathidan bolgan ortacha balandligi 875m. U holda yerning shakli qanday degan masala tug`iladi. Quruqlik suv egallagan joyga nisbatan kichik va quruqlikning suv yuzasidan balandligi yerning kattaligiga nisbatan sezilarli emas, shuni etiborga olib, yershaklini belgilashda dengiz va okean suvlarining tinch holatdagi yuzasi asos qilib olinadi. Bu yuza yer sirtidagi har bir nuqtada shovun chiziqqa perpendikulyar (normal) boladi: bunday sirt satxiy sirt deyiladi. Okean suvlarining ortacha sirti asosiy satxiy sirt deb qabul qilinadi

1 – rasm

Satxiy sirt deb tinch holatdagi okean suvlari satxining fikran quruqliklar tagidan davom etirilishidan hosil bolgan dumaloq shaklga aytiladi. Bu shaklni 1873 yili nemis fiziki Listing geoid (yer shakli) deb 9 atadi. Satxiy sirt shovun chiziq yonalishi orqali belgilanadi. Shunga kora satxiy sirt bilan chegaralangan geoid juda murakkab shaklda bolib, geometrik shakllarning hech biriga ohshamaydi. Yer qobig`idagi massa zichligini aniq bilmay turib, geoidning materikdagi yuzasi korinishini ham aniqlab bolmaydi. Yer qarisida uzluksiz davom etuvchi geologik ozgarishlar tufayli yer uzluksiz kerishib turadi. Shunga kora, ozgaruvchan harakatdagi bu geoidning shakl va olchamlarini matematika formulalari bilan ifodalab bolmaydi. Bu geoid orniga yuzasi matematikada aniqlanadigan, ozi geoidga eng yaqin kela-digan (oxshashroq bolgan) boshqa matematik shakl qabul qilinadi. Kop tadqiqotlarga kora geoidga eng yaqin keladigan shakl aylanish ellipsoidi deb topildi

2 - rasm

Geoid orniga qabul qilingan ellisoid yuzasi RQRO1 (2 - shakl) RR1 oq atrofida aylanishidan hosil bolgan, uning olchamlari ellipsoidning katta yarim oqi OQ = OQ1 = a va kichik yarim oqi OR = OR1 = b qiymatlari bilan yoki ellipsoid siqilishi deyiladigan bilan aniqlanadi. a a  b   (1) Yerning olchamlarini aniqlovchi a , b va  lar yerellipsondining parametrlari deyiladi. yerning matematik shakli yuzasini organishda shunday ellipsoid tanlanadiki, u oz parametrining qiymatlari jihatidan geoidga yuqoridagi shartlar asosida eng yaqin keladigan va yerning 10 tanasiga yaxshi joylashadigan bolsin. Bunday yerellipsoidiga referenstellipsoid deyiladi. Yer sharini kattaligini aniqlash bilan juda qadimdan shug`ullanganlar. Eramizdan avval yashagan Pifagor asarlarida yershar shaklida bolsa kerak degan fikrni uchratish mumkin. Aristotel asarlarida esa yernishar shaklida ekanligi haqida dalillar keltirilgan. Yerni kattaligini aniqlash metodini yeramizdan oldingi yeratosfen asarlarida uchratish mumkin. Mamun xalifaligining siyosiy va ilmiy markazi bolgan Bog`dod shahari observatoriyasida ishlagan xorazmlik ulug` matematik va astronom, xozirgi zamon algebrasining asoschisi Muxammad ibn Musa alXorazmiy oz asarlarida yershaklini ilmiy asoslab bergan. Buyuk vatandoshimiz Abu Rayxon Beruniy ozining 2 tomlik «Geodeziya» asarida yershaklini ilmiy va amaliy jihatdan organib jahon stivilizastiyasiga katta tasir korsatdi. Uning asarlarini keyinchalik Evropa olimlari organib revojlantirdilar. Yershari kattaligini aniqlashning geodezik metodi gradus olchashlar metodi deb yuritiladi:

R S 2 360  , S - meridianni 1 yoyi uzunligi (2)

D S , R - meridian aylanmasining radiusi (3)

Gradus o’lchash metodi ikki qismdan: 1. Meridianda joylashgan 2 nuqtani oralig`idagi masofani geodezik usulda olchash. 2. Shu nuqtalarni geografik kengligini olchash natijasida 2 nuqta orasidagi joyni grafik nuqtasini olchashdan iborat. Yerellipsoidini elementlari gradus olchash natijalariga asoslanib hisoblab chiqariladi. Franstuz olimi Delamber (1800) hisoblab chiqargan yerellipsoidi hozir faqat tarixiy ahamiyatga ega. Ellipsoid olchamlari kop olimlar tomonidan aniqlangan bolib, 1946 yildan MDH da hamma geodezik ishlar uchun katta yarim oqi a = 11 6378245 m, kichik yarim uqi b =6356863 m va qutbiy siqilishi  =1:298,3 bolgan F.Krassovskiy ellipsoidi qabul qilingan. Kopincha amaliy masalalarni hal qilishda yershakli radiusi R=6371,1 km bolgan shar deb olinadi.