O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, mabodo inson 
axborotlarning shaxobchasidai mahrum bo`lsa, u holda u uyqu holatiga 
sho`ng`iydi. Masalan, tasodifan teri-tuyush sezgilari patoio1 iyaga uchrasa, unda 
odam (ko`pincha vaqtincha, muvaqqat) ko`rish, eshitish, hid sezishdan mahrum 
bo`lishi mumkin Mabodo axborotlar tuzatish shaxobchasi ilk bolshgak yoshi 
davrida buzilsa, kar yoki ko`r bo`lib" qolsa, u takdirda uning aqliy rivojlapishida 
keskin to`xtalish (vaqtincha orqada qolish) yuzaga keladi. Agarda bola maxsus 
usul yoki uslubga o`rgatilsa tabiiy ravipgda mavjud kamchiliklarning o`rnini 
to`ldirib bo`lmaydi. 
Sezgini bunday tarzda tushuntirilishiga nisbatan har xil munosabatlar 
psixologiya tarixida mavjud bo`lib ularning hsch qaysisi asosiy manba ekanltiga 
shubha bilan qarashga moyildirlar. Hozir ularning ayrimlariga qisqacha 
to`xtalib o`tamiz va haqiqiy mohiyatini ochib berishga intilamiz. 
Nemis faylasufi Xristian Volьf "Ratsional psixologiya" (1732 yil) va 
"Empirik psixologiya" (1734 yil) kitoblarida: ongning ichki holati, aqliy fikr 
yuritishga qobiliyatlilik tabiiy moddiy asos zamiridan kelib chiqib, tashqi 
olamdan kelib tushadigan axbo-rotlar shaxobchasiga, ya’ni sezgi kanaliga, hech 
kanday bogliq emas deb |ushuntirishga harakat qildi. Sezgilarga mana bunday 
yondashish nazariyotchisi "fanga ratsionalizm" tushunchasi bilan birga kirib 
keldi. X. Volьf va uning tarafdorlari psixik jarayonlar (sezgi, idrok, xotira va 
boshqalar) murakkab ijtimoiy - tarixiy taraqqiyot mahsuli emas, degan 
g`oyani ilgari surdilar. Shuning bilan birga "'Ong", "Aql" tarixiy evolyutsiya 
natijasi emas deb, inson psixikasiga o`zgacha yondashib, uni izohlab berish 
mushkul bo`lgan "birlamchi" xususiyat ekanligini tushuntirishga intildilar. 
Mazkur nazariyaga asoslangan psixolotlar insonning sezgilari uning tashqi 
olam bilan bog`lab turuvchi birdan-bir shaxobcha ekanligini inkor qiliiiacha borib 
yetdilar va voqelikni mana bunday tarzda izoxdashga harakat kildilar: go`yoki 
sezgilar insonni tashqi olamdan ajragib turadilar, ular atrof-muhit o`rtasidagi 
bartaraf qilib bo`lmaydigan devor hisoblanadilar.  
Shunday   qilib,   yuqoridagi   mulohazalarga   ko`ra,   elementlar  faol 
reflektor jarayoni, shuningdek, murakkab faol retseptor, faoliyat  jarayoni  
(paypaslash,  suratga tikilish   kabilar)   mavjud bo`lib, sezgilarning vujudga 
kelishiii ta’minlab turadi. Psixologik ma’lumotlarning tahliliga ko`ra, faol 
harakatning har qaysisi sezgining reflektor nazariyasidan iboratdir. 
Sezgilar o`zlariga adekvat bo`lgan qo`zg`atuvchilarni aks ettirish 
shakllaridan biri hisoblanmish bilish jarayonlaridir. Ko`rish sezgisining 
adekvat ko`zg`aguvchisi havo to`lqinm uzunligi 380 dan  millimikron 
diapazondagi elektromagnit nurlanishidan, iboratdir. Bu elektromagnit 
nurlanishlar ko`rish analizatorlarida ko`rish sezgisini vujudga keltiruvchi nerv  
jarayoniga aylanadi. Taktil sezgilari msxanik qo`zg`atuvchilarning teri yuzasida 
ta’siri natijasida hosil bo`ladi. Boshqa turdagi sezgilar ham o`zlarining maxsus 
qo`zg`atuvchilariga egadirlar. Lekin sezgilarning turli ko`rinishlari faqat 
o`zlarining maxsusligi bilangina emas, balki ular uchun umumin xususiyatlari 
bilan ham tavsiflanadilar. Sezgilarning ana shu xususiyatlariga - sifatlari, 
jadalligi, davomiyligi va fazoviy lokalizatsiyasi kiradi. 
 
64

---

Sifat mazkur sezgining asosiy xususiyati bo`lib, uni boshqa sezgi turlaridan 
farqlaydi va ayni shu sezgi turi chegarasini o`zgartiradi. Masalan, eshitish 
sezgilari tovushning balandligi, tsmnti, qattiyligi bilan tafovutlanadi, ko`rish 
sezgilari esa ranglarning quyuqligi, jilosi, tovlanishi, toni va boshqa shu kabilar 
bilan farqlanadi. Sezgilarniig sifat jihatidan ko`p turliligi materiya harakati 
shakllarining turli-tumanliligi aks ettirishidir. 
Sezgilarning jadalligi ularning mikdoriy tavsifidan iborat bo`lib, ta’sir 
qilayotgan qo`zg`atuvchining kuchi va retseptorning funktsional holati bilan 
belgilanadi. 
Sezgilarning davomiyligi ularning vaqtinchalik tasviflanishidan iboratdir. 
Sezgilarning davomiyligi ham sezgi a’zolarining funktsional holati bilan, 
shuningdek, qo`zg`atuvchining ta’sir qilish vaqti hamda jadalligi bilan o`lchanadi. 
Qo`zg`atuvchi sezgi asosida ta’sir qilishi bilai darhol sezgi hosil bo`lmaydi, 
balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Dia shu qisqa vaqt sezgining 
latent (yashirin) davri deb ataladi Latent daori sezgi turlari uchun har xil fursatda 
kechadi.  
Psixologiyada ko`zning to`r pardasida rangni sezadigan uch xil xususiyatli 
element bor dsb taxmin qilinadi. Qo`zg`alish jarayoni hosil bo`lganda, ular 
toliqadilar va sezgirliklari ancha kamayadi. Qizil rangga qarab turganimizda 
ko`z to`r pardasidagi qizil rangni qabul qiluvchi element boshqalarga nisbatan 
ortiqroq toliqadi, shuning uchun ko`z to`r pardasining xuddi shu joyiga qizil 
rangdan so`ng oq rang ta’sir etaditan bo`lsa, qolgan ikkita qabul qiluvchi elsment 
ortiqroq sezgirlikka ega bo`ladi va biz ko`z karshimizda ko`kish yashil rangni 
ko`ramiz.  
Eshitish sezgilari ham ketma-ket obrazlarga ega bo`lishi mumkin. Chunki 
quloqni bitiradigan qattiq ovoz yoki tovush bilan birga yuzaga keladigan noxush 
sezgi, ya’ni bu "quloq"ning shang`illashidir. Eshitish analizatoriga bir necha 
sekund davomida ta’sir etadigan bir qator qisqa tovush impulьslaridan so`ng 
ular tutash holda yoki bir oz pasaytirilgan tarzda idrok kilina boshlaydi. Agar bu 
tovushlarning ta’sirini modellashgtirish mumkin bo`lganda edi, ana shunday 
hodisani kuzatish imkoni larzaga kelardi. Bu hodisa tovush im-pulьsining taьsiri 
to`xtaganidan keyin uchraydi hamda tovushning impulьsi jadalligi va 
davomiyligiga bog`liq ravishda bir necha sekund mobaynida davom etishi 
mumkin. 
•
 
terilarni ham vujudga keltirishga qodir: qon tomirlarining torayish. 
•
 
teri-galьvanik  refleks  (teri  elektr   karshiligining  kamayishi. 
•
 
miyaning elektr aktivligi chastotasining o`zgarishi (alьfa, ritmida 
pressiyasi holati) qo`zg`atuvchiga qarab ko`zning yo`nalishi, bo`yin 
muskullarining taranglashuvi va boshqalar. Mana bu narsalarning barchasi  
sezgilarning  paydo  bo`lishini  ob’ektiv  ko`rsatkichi  bo`lishi hisoblanadi. 
  Yuqoridagi  tadqiqotchilarning  fikriga qaraganda, sinaluvchi kuchsiz 
 
 
ko`zg`atuvchi   bilan   ta’sir   etilsa,   ya’ni   sub’ektga  kuch qo`zg`atuvchi bilan 
ta’sir etilsa, u holda sub’ektda hech qanday sezgi hosil bo`lmaydi, shuningdek, 
sanab o`tilgan reflektorlarda ham garish yuz bermaydi. 
Qon tomir yoki elektrofiziologik reaktsiyalar kuchsiz qo`zg`atuvchi 
 
65

---