3.
G Gelьmgolьtsning sezgi Ьrganlari to`g`risidagi
psixofiziologik ishlari va
iGplamalari.
4.
V. Vundning psixofiziologiadagi sezgilar va harakatlar
bo`yicha olib borgan izlanishlari.
5.
P. P. Lazerov tomoiidan yorug`lik toni muammosining o`rga-
nshshshi.
6.
Ye. N. Sokolop, S. V. Krakov kabi tadqiqotchilar o`tkazgan tajribalar
va olingan qonuniyatlarning talqini. 5. Sezgining
neyrofiziologik asoslari
Bilish jarayonlarni, xususan sezgilarni o`rganishdai avval, shaxs
psixikasining barcha tomonlari bilan uzviy bog`liqligini anglash, tushunish
lozim. Chunki sezgilar idrok jarayonining tarkibiy
qismi sifatida namoyon
bo`lsa, idrok insonning hayotiy tajribasi,
:
uning xotirasi bilan bevosita
bog`likdir.
Jahon psixologiyasi fani ma’lumotlariga qaraganda, sezgilar uchun atrof
muhit to`g`risida va o`zimiz haqimizda yagona bilish manbai sifatida xizmat
qiladi. Sezgilar shunday bir informatsion mulki, ular tashqi olamdan va ichki
tana a’zolaridan keladigan barcha holatlar, taassurotlar aynan xuddi shu yo`llar
orqali miya po`stiga
yetib boradi, insonga ta’sirlarga nisbatan to`g`ri javob
reaktsiyalari qaytarishga yordam bsradi.
His etish yoki sezishning filogenetik taraqqiyoti shuni ko`rsatadiki,
hayvonlarda ma’lum bir narsani sezish, his otish ularning biologik jihatdan
zaruriyat, ehtiyoj ekanligiga qarab rivojlangan.
Shu narsani alohida ta’kidlab o`tish joizki, insondagi aniq
sezgilarning darajada taraqqiy etishiga ijtimoiy muhit, jarayon muhim omil
bo`lib xizmat qilgan. Chunki ayrim individlarning sezuvchanlig
ularning
kundalik faoliyatidan kelib chiqqan holda, biologik shartlangan xususiyatlar
bilan jips aloqada rivojlanishi ham mumkin jumladan, tadqiqotchi Reussa
ma’lumotiga ko`ra: tikuvchilar, buyoq tsexida ishlovchilar qora rangning 40
xilini bir-birida farqlash imkoniyatiga ega ekanlar, umuman boshqa sohada
faoliyat ko`rsatadigan odam darhol bunday rangning ikki turini farqlab ola ekan,
xolos. Bundan tashqari, degustatorlarda ta’m bilish
sezgilari juda ham aniq va
yaxshi rivojlangan bo`lar ekan. Chunki sezgining o`sishi ko`zg`atuvchilarning
retseptorga ta’siri natijasida yuzaga keladi, ya’ni retseptorlar rivojlanishi bilan
bog`liq.
Retseptor-bu qo`zg`atkich yoki qo`zg`atuvchini qabul qilishga
mo`ljallangan nerv tolalaridan tashkil topgandir.
Bizga ma’lumki, inson o`zining tana a’zolariga ta’sir etayotgan rang, issiqlik
yoki sovuqlik ta’sirini, hidlarning o`ziga xosligini sszadi hamda aks ettiradi. Ana
shu vaziyat natijasida analizatorlarning periferik qismlarida javob reaktsiya hosil
bo`ladi. Misol uchun ko`z qorachig`i qisqaradi, kengayadi, qo`l
esa issiqlikdan
sezkanadi va boshqalar. Harakatlarni qabul qiluvchi tana a’zolaridan boi miya
po`stiga harakat to`grisida qayta signal beradi, qayta aloqa orqali ichki tana
a’zolari va boshqa apparatlari ish bajaradi.
Sezgilar aks ettirishning xususiyati va retseptorlariing joylashishiga qarab,
68
ingliz psixologi CH. Sherrington ularni uch guruhga ajratadi.
1.
Tashqi olamdagi narsapar va hodisalarning ayrim xususiyatlarini aks
ettiruvchi hamda tananing yuza qismida retseptorlar joylashgan eksterotseptiv
sezgilar.
2.
Tananing ichki a’zolarida (o`pka, yurak, jigar va hokazo)
to`qimalarida joylashgan hamda ichki tana a’zolarining holatini
etgiruvchi retseptorlar bilan mujassamlashgan interotseptiv sezgilar.
Afferent, sintez boskichi qar kanday xatti-harakat
aktining rivo lanishi
boshlangich pog`onasidir. Ushbu bosqich tugagach, muayyan xa: harakat akti
shakllanishning navbatdagi boskichi boshlanadi. Ayna! xuddi shu bosqichda
organizm xatti-harakatining uch asosiy masalas! ya’ni nima? kanday? va
qachon? bajarilishi hal qiliiadi.
Afferent sintez bosqich, asosan to`rt jabha (komponent) negizida sodir
bo`lishi tajribalarda sinab qo`yilgan. Uning asosiy jabxalari,
eng avvalo
dominant (motivatsiya o`ta xohish) va unga hamroh hisoblangan
emotsiyaning kuchligigi hamda barqarorligida namoyon bo`ladi:
1.
Organizmga qo`zg`atuvchilarning ma’lum bir ta’siri.
2.
Yo`naltiruvchi affsrentatsiyaning mavjudligi.
3.
Afferentatsiyaning muayyan shartchsharoitlari.
4.
Xotira appgyuatlari va mexaniz^lari.
5.
Bularning o`zaro ta’sir uchta meyrodinamik omil orqali ba-
jariladi: a) yo`nalganligi; b) neyronlarda ko`zgalishning konvergentsiyasi
(to`yinishi); v) quvg`alishning po`stloq va po`stloqosti tuzilmalarda kayta hosil
bo`lishi bilan tiklanishi.
6.
Bu mexanizmlar nerv sistemasida turli qo`zg`alishlarn
to`plashga, birlashtirishga, solishtirishga va mazkur muhitda eng qulay xatti-
harakat aktini bajarish uchun karor qabul kilishga olib keladi.
7.
Miya
po`stloq
hujayralarida
qo`zg`alishning konvergentsiyasi
1
va ularni solishtirish jarayonch butun miya miqyosida bu o`zaro ta’sir
natijalarining integratsiyasi karakat maqsadining
shakllanishiga hamda uni
unumliroq karor tanlash sari yetaklaydi.
Katta yarim sharlarping murakkab integrativ faoliyatining boshlang`ich
bosqichini turli ko`zg`atuvchilari bir neyrondagina konvergentsiyasi deb qarash
mumkin.
Katta yarim sharlarda maxsus neyronlar turuhi borligi tufay-li ular turli-
tuman qo`zg`alishlardagi qayta kabul qilish bilan cheklanmay, balki miya
po`stlogining piramida hujayralaridan akson orqali keluvchi efferent
qo`zg`aliatarni ham kabul qiladi. Bu esa orqa miya po`stlrkosti va po`stlokdagi
ko`plab aksonlar neyronlarning vazifasi tsikiik qo`zg`alishni ko`pincha saqlab
turish, o`ziga xos «ku-tish» to`plamini saklashdan iborat.
Shu bilan bir vaqtda
periferik ishchi a’zolariga yuboriladigan buyruq nusxasini butun miyaga
tarkalishini ta’minlaydi. Bir neyronning o`zidagi efferent ko`zg`alish
konvergentsiyasi periferik retseptorlardai keluvchi affekt qo`zg`alish bilan
aksonga uzatilgan buyruq nushasi olingan na-sharni baholash uchun shart-
sharoitlar yaratadi. Evolyutsiya jarayonida hosil bo`lganligi bilishning
69