O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
ta’sirida ham aniq namoyon bo`lishi mumkin, aksincha sezish rayoni esa amalga oshmaydi. Bu holatni elektroentsefalografik re tsiyalar tasdiqlaydi. Tovush qo`zg`atuvchiga kelib chiqqan holda G. Gershuni inson subsensor diapazonga ega degan ilmiy g`oyani olg`a suradi. Bu narsa anglashinilmagan fiziologik reaktsiyalar, sezib mos qo`zg`atuvchilarga asoslanadi. Sezgilarning o`zgarishi adaptatsiya va sensibilizatsiya holatlarida o`z ifodasini topadi. Adaptatsiya (lot. — moslanmoq) — sezgi organlari, ya’ni a’zolarining taьssurot kuchiga moslashuvi natijasida muayyan sezgirlikning o`zgarishidan iboratdir. Adaptatsiya hodisasida sezgirlik ortishi yoki kamayishi mumkin. Kuchli taьsirdan kuchsiz ta’sirotga o`tganda, sezgirlik asta- sekin ortib boradi, ta’sirot kuchayganda esa sezgirlik kamayib boradi (ko`ruv, eshituv hid bilish, teri-tuyush va hokazo). Odatda genetik nuqtai nazardan adaptatsiya uch xil xususiyati negiz (manba) ta’sirida vujudga keladi. 1. Qo`zg`atuvchilarning davomli ta’siri jarayonida sezgilarni to`la yo`qolishi tarzida adaptatsiya. Doimiy ta’sir qilib turadigan qo`zg`atuvchi ta’sir o`tkazadigan bo`lsa, bunday holatda sezgi so`nib qoladi. Masalan, teriga tegib turadigan yengilgina bir yuk tez ora sezilmay qoladi. Yoqimsiz hidli bir joyga kirib qolganimizda, biz ozdan so`ng bu hidni batamom yo`qolib ketganday his qilamiz. Og`izda biron-bir narsa ushlab turiladigan bo`lsa, ta’m sezgisining intevsivligi bo`shashadi. Doimiy va harakatsiz ko`zg`atuvchining ta’siriga nisbatan no`rshp analizatorlarida to`la adaptatsiya hodisasini shu bilan tushuntirib berish mumkin. Bunday holatda qo`zg`atuvchining harakatsizligini ko`rish retseptorlari apparatining harakatchanligi ™osib yuboradi. Ko`zni har doim ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda harakatlanib turishi ko`rish sezgisining uzluksizligini ta’minlaydi. Qo`zg`atuvchi ta’siridan 2-3 sekund o`tgach, ko`rish sechgisi yo`qoladi, ya’ni adaptatsiya hodisasi yuzaga keladi. 2. Kuchli qo`zg`atuvchining ta’siri ostida ham sezgilar zaiflashishi. Masalan, qo`lni muzdek suvga tugib turgan paytda, sovuq qo`zg`atuvchi ta’siri bilan yuzaga kelgan sezgining intensivligi pasayadi. Qorong`iroq xonadan juda yorug` joyga kirib qolsak, biz avval boshka yorug`likdan «ko`r» bo`lib qolib, atrofimizdagi narsalarni ajrata olmaymiz. Maьlum fursat o`tgandan so`ng, ko`rish analizatorlarning sezgirligi keskii sur’atda pasayadi va biz mo`’tadil ko`rish imkoniyatiga ega bo`lamiz. Ko`rish sechgirligining intensiv yorug`lik qo`zg`atuvchisi bilan ta’sir qilganda pasayishdan iborat hodisa yoruglik adaptatsiyasi deb yuritiladi. Ko`rib o`tilgan ikki turdagi adaptatsiyani ko`pincha psixologiya fanida negativ adaptatsiya deb ataladi. Chunki, har ikkala adaptatsiya natijasida xam analizatorlarning sezgirligi ksskin pasayadi. 3. Sezgirlikni, kuchsiz qo`zgatuvchi ta’siri ostida sodir bo`ladigan, ortib borishini xam adaptatsiya deb atash anьanaga aylanib qolgan. Aksariyat sezgi turlariga xos bo`ltan adaptatsiyaning mazkur turi pozitiv adaptatsiya dsyiladi. 66 Qorong`ilik adaptatsiyasida ko`rish sezgirligi ortadi. Sokinlikka nisbatan adaptatsiya eshitish adaptatsiyasi zamirida yuzaga keladi. Masalan, sovuq suvda (sovuk yegan) qo`l - bir harorat - issiqday; Issiq suvda qo`l sovuq suvda o`zgarmaganday tuyuladi. Harorat sezish bilan bog`liq bo`lgan pozitiv adaptatsiyalar yukoridagi xususiyatlarga ega. Tibbiyot psixologiyasida negativ og`riq adaptatsiyasining mavjudpigi to`g`risidagi gipoteza (ukolga, ignaga, issiq nurlanishga nisbatan) ham hukm surishi ta’kidlanib o`tildi. Adaptatsiyani hosil bo`lish xususiyatlari :a) taktil (teri) adatatsiya juda tez hosil bo`ladi; b) ko`z adaptatsiyasi bir necha minut; v) hid va ta’m adaptatsiyalari undan ham uzunroq vaqt talab qiladi. Adaptatsiyaning ahamiyati shundan ibratki, u kuchsiz ko`zg`alishli payqashga yordam beradi, kuchli ko`zg`alishdan sezgi organini saqlaydi. Adaptatsiyani tushuntirib berish: 1) tayoqsimon hujayralar va joylashgan ko`rish purpuri aynib ketadi; kimyoviy modda borligi ilmiy jihatdan isbotlanmagan: 2) miyaniig po`stloq qismi sezgirlikni pasaytiradigan «mulohazalovchi» tormozlanish. Tormozlanish - boshqa joylarda qo`zg`alishpi kuchaytiradi — sezgirlik ortadi izchil o`zaro induktsiya hodisasi ro`y beradi. Analizatorlarnish o`zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning kuchayishi ssnsibilizatsiya deb ataladi. Sezgilik o`zaro munosabatining fiziologik mexanizmi anatizatorlarning markaziy qismlari joylashgan bosh miya po`stidagi qo`zg`alishning nr-radiatsiya hamda kontsentratsiya jarayonlaridir. I. P. Pavlovnipg ta’limotiga ko`ra, kuchsiz ko`zg`atuvchi bosh miya katta yarim sharlarning po`stida oson irradiatsiyalanadigan, ya’ni oson yoyilib ketadigan ko`zg`alish jarayonini yuzaga keltiradi. Qo`zg`alish jarayonining irra-diatsiyasi natijasida boshqa analizatorlarping sezgirligi ortadi. Kuchli qo`zg`atuvchi ta’sir etganda, aksincha. kontsentratsiyaga moyil bo`lgan qo`zg`alish jarayoni yuzaga keladi. O’zaro induktsiya qonuniga ko`ra, bunday ko`zg`alish jarayoni boshqa analizatorlarning markaziy kismlarini tormozlanishga olib keladi va natijada ularning sezgirligi pasayadi. Qo`zg`atuvchining birin-ketin analizatorga ta’siri bilan analizatorlarga xos sezgining paydo bo`lishini sinesteziya deyiladi. Sinesteziya yunoncha birgalikda sezish degan ma’noni anglatib keladi. Sinesteziya hodisasini har xil turdagi sezgilarda kuzatish mumkin. Organizmda funktsional holatning buzilishi yeki insonning charchashi farmologik ta’sirlar (adrenalin, fsnamin, benchidrin - kuchayish, pilokarpin — pasayish)ga Sezgirlikning o`sishi ko`p jihatdan sub’ekt ustanovkasiga nutqning ahamiyatliligiga. nutq instruktsiyasiga bog`liqtsir Sezgilarga bag`ishlangan eksperimental tadqikotlar quyidagi| yo`nalishlarda olib borilganpishii sanab o`tish maksadga muvofiq: 1. Veber va Fexnerlarning "psixofiziologik qonuni'"ning ochilishi 2. G. Ebbingauzning xotira yuzasidan o`tkazilgan tadqiqsLlar^ negizi. 67 Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|