yumshoq ko`ngillilik va ta’sirchanlikdir. Ta’sirchanlik
deganda idrokning
jonliligi va o`tkirligini, emotsional iltifotgo`ylikning naqadar kuchliligini
tushunish kerak. Ijod uchun yolg`iz ko`ra bilish qobiliyatining o`zi kamlik
qiladi, ko`rganlarni kayta o`zgartira bilish, kuzatilayotgan narsani boshqa
hayotiy taassurotlar bilan fikran bog`lay olish ham muhimdir. Kuzatilayotgan
narsalar va ayniqsa yaratilayotgan obrazlarni aniq va ravshan ko`z oldiga
keltirish qobiliyatida namoyon bo`ladi hamda bu adabiyotda ko`pincha ichdan
ko`rish qobiliyati deb ataladi.
Mavzu yuzasidan savollar
1.Qobiliyat tushunchasi va turlari.
2.Qobiliyat va layoqatlar.
3.Qobiliyatlarning miqdor va sifat xarakteristikasi.
4.Qobiliyat va talantlarning tabiy shartlari.
Tayanch iboralar
Malaka, kunikma, akliy iste’dod, intellektual kobiliyat, irsiyat,
laekat, talant, iktidor
16 - Mavzu: XARAKTЕR
Reja
1.
Xarakter haqida tushuncha.
2.
Xarakterning fiziologik asoslari.
3.
Xarakter strukturasi.
4.
Xarakterning shakllanishi.
1.
Xarakter – (yunoncha chaktir belgi, nishon, xislat) – xarakter; ijtimoiy
muhit ta’sirida tarkib topib, shaxsning atrofidagi voqealikka va o`z - o`ziga
bo`lgan munosabatda ifodalanadigan, uning muayyan sharoitlardagi xatti -
harakatlarni belgilab beradigan barqaror individual psixik xususiyatlar
yig`indisidir.
2.
Xarakterologiya –
xarakter haqidagi, xarakterning mohiyati, strukturasi, tarkib
topishi va rivojlanishi haqidagi ta’limot.
3
. O’jarlik – birovning iltimos, maslahat, talab va ko`rsatmalariga nisbatan asossiz
ravishda qarshilik ko`rsatishdan iborat salbiy xarakter xislatlari.
4.
Negativizm (lotincha neqo – inkor qilaman) – atrofdagi kishilarning har
qanday ta’siriga nisbatan (iltimos, talab va hakozo) o`ylamay – netmay, dalilsiz
ravishda qarshilik ko`rsatishdan iborat salbiy xarakter hislati. Negativizm
salbiy va
aktiv bo`ladi. Shaxsning o`zgalar ta’siriga berilmay, o`z fikrida qolishni passiv
negativ, o`zgalarning aytganlarining aksini aktiv negativdir. Negativizm ba’zi
145
psixik kasalliklarning belgisi bo`lishi ham mumkin. Bunda psixik bemor o`zini
tekshirtirmaydi savollarga ob’ektiv javob bermaydi.
5.
Xarakter aktsentuatsiyasi (yunoncha chfrakter – xususiyat, belgi, lotincha
accetus – urg`u) – xarakterning alohida xususiyatlarini haddan tashqari
ifodalanishi (psixopatiyaga yaqin nomoyonlashuvi). Xarakter aktsentuatsiyasini
individual
yondoshish, oilaviy psixoterapiya turini topishga yordam beradi.
6.
Xarakter strukturasi – Odam xarakterining strukturasi turli xususiyatlarning
tasodifiy yig`indisidan iborat emas. Xarakterning ayrim xususiyatlari bir – biriga
bog`liq, bir – biriga tobe yaxlit organizmni hosil qiladi. Mana shunday yaxlit
organizmi xarakter sistemasi deb ataladi.
5.
Xarakterning ifodasi belgilari
Giperkinez (yunoncha huper - haddan tashqari, boshqa tomonga, kinesis -
xarakat;) nerv sistemasining kasallanish tufayli ro`y beradigan haddan tashqari
ixtiyorsiz gavda harakatlari. Giperkinezning asosiy sababi bosh miya osti harakat
markazlarining zararlanishi, shuningdek, miya osti bilan bosh miya qobig`i
o`rtasidagi normal bog`lanish va munosabatlarning buzilishi.
Labillik (yunoncha labilis – beqaror, o`zgaruvchan) – nerv hujayralarining
tezlik bilan qo`zg`alish holatidan tormozlanish va tormozlanishdan qo`zg`alish
holatiga o`tish xususiyati.
Asteniya (yunoncha astenia - holsizlik) –
kishining jismoniy va psixik
kuchsizligi ojizligidan iborat nuqson.
Senzitivlik (lotincha sensus - hissiyot) – turli ta’sirlarga nisbatan
sezgilarning tez va kuchli qo`zg`alishi.
Psixoasteniya (yunoncha psycte – jon, asteneia – ojizlik, kuchsizlik) -
haddan tashqari qat’iyatsizlik, o`ziga ishonmaslik, badgumonlik, ruhan ezilganlik
va muttasil fikirlarga beriluvchanlik va hakozalar bilan sifatlanadigan
psixopatologik holat.
Shizofreniya (yunoncha schizo bo`lmoq, maydalamoq, phren aql) – aql
hissiyot va irodaning
pasayishidan iborat, aniq sabablari hali aniqlanmagan psixik
kasallik.
Epilepsiya (yunoncha epilpsia - hujum qilaman) – davriy ravishda
takrorlanadigan tutqanoqlanib hushsizlanish yoki qisqa muddatli psixik buzilish;
ongning qorong`ilashishi bilan xarakterlanadigan nerv – psixik kasallik.
Isteriya (yunoncha hustera bachadon, XIX asr meditsinasida I.ya
bachadon kasali deyilib, u faqat ayollarga xos deb hisoblanardi) – markaziy nerv
sistemasining psixika harakatlar doirasi, sezgirlik kabilarning buzilishi bilan
belgilanadigan funktsional o`zgarish: ruhiy kasallikning bir turi.
Konformlik – (lotincha conformis - o`xshash, mos) –
individning gurux
fikrlariga tashqi tomondangina qo`shilib, ichki tomondan esa qo`shilmay o`z
fikrida qolishi, guruxga ongli ravishda moslashishi.
Moyillik – shaxsning muayyan faoliyat turi bilan shug`ullanishga doimiy
intilishidan iborat individual xususiyat. Masalan: Muzikaga moyillik ilmiy
tekshirish ishlariga moyillik va x.k. Moyillik shaxsning qiziqishlari va qobiliyati
bilan uzviy ravishda bog`liq bo`lib, bu qiziqish va qobiliyatning tarkib topishi
uchun
146
