O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
melanxolikda qora o`t, flegmatikda balg`am ustun bo`lishi ta’kidlanadi. Temperamentning fiziologik asoslariga ulkan hissasini qo`shgan olimlardan biri rus fiziologi I. P. Pavlov hisoblanadi. I.P.Pavlov hayvonlarning oliy nerv faoliyatini tadqiq qilayotganida itlarda shartli reflekslarning paydo bo`lishi, kechishi, davom etishi xususiyatlari insonlarnikidan farq qilishi va bu hodisa temperamentda ham uchrashi mumkinligini kashf etadi. I. P. Pavlov temperament ham shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog`liq bo`lishi mumkin, degan xulosa chiqaradi. I. P. Pavlov ta’limoti bo`yicha, shartli reflekslar paydo bo`lishining individual xususiyatlari ro`yobga chiqishining sabablari nerv sistemasi xususiyatlari mohiyatidandir. Muallif nerv sistemasining uchta asosiy xususiyatiga alohida ahamiyat beradi. 1) qo`zg`alish jarayoni va tormozlanish jarayonining kuchi; 2) qo`zg`alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o`rtasidagi muvozanatlik darajasi; 3) qo`zg`alishning tormozlanishi bilan almashinishi tezligi yaьni nerv jarayonlarining harakatchanligi. I.P.Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan temperamentga aloqador nerv sistemasi xususiyatlarining o`zaro qo`shiluvini nerv sistemasining tipi deb nomlaydi va uni to`rtta tipga ajratadi: a) kuchli, muvozanatli, epchil; b) kuchli, muvozanatsiz, epchil; v) kuchli, muvozanatli, sust; g) kuchsiz tip. Yirik rus psixologlaridan biri B.M.Teplov va uning shogirdlari I. P. Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib, inson nerv jarayonlari xususiyatlarining o`ziga xos tomonlarini ochishga muvaffaq bo`ldilar. B.M.Teplov ma’lumotlarga qaraganda, insonda hosil qilinadigan shartli reflekslarning ba’zi bir individual xususiyatlari o`zaro uyg`unlikka egadir. Ularning ta’biricha, o`zaro bog`liq individual xususiyatlar tizimi nerv sistemasining muayyan xususiyati bilan tavsiflanadi. Jumladan, o`zaro bog`langan xususiyatlar, birinchidan, shartli ko`zg`ovchi mustahkamlanishi davom etishidan qat’i nazar, shartli reflekslar so`nishi darajasiga, ikkinchidan, qo`zg`ovchilarning kuchli yoki kuchsizligi bilan shartli reaktsiyaning hajmi orasidagi tafovutlarga, uchinchidan, asosiy qo`zg`ovchi sezgirligiga begona qo`zg`ovchini ijobiy ëki salbiy ta’sir o`tkazish darajasiga, to`rtinchidan, boshqa ko`rinishdagi yoki kuchlanishdagi qo`zg`alish jarayonlarining kuchiga bog`liqdir. Ma’lumotlarning taxliliga binoan, tormozlanishning kuchi bilan nerv jarayonlarining muvozanatlashuviga taalluqli shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari turkumlari shunga o`xshash usul yordami bilan kashf qilingan. Ushbu individual xususiyatlar mohiyatida ifodalanuvchi nerv sisitemasining xususiyati dinamiklik deb nomlangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining bir guruh individual xususiyatlari qo`zg`alish jarayoni to`xtalishining tezligi mahsuli sifatida taxmin qilingan xususiyatni yangi xislatni labillik ya’ni beqarorlik deb atay boshlagan. Shuning bilan birga nerv sistemasining boshqa xususiyatlari mavjudligi to`g`risida ilmiy taxminlar ilgari surilgan, chunonchi: senzitivlik, reaktivlik va hokazo. Xuddi shu bois, nerv sistemasining xususiyati to`g`risidagi ilmiy 135 mushohadalar faqat shartli reflektor faoliyati bilan o`zaro bog`liq individual xususiyatlar turkumiga taalluqli umumiy sabablar bo`yicha talqin qilishni ifodalaydi. Nerv sistemasi xususiyatlari bilan tempsramentning bog`liqligi aksariyat hollarda mana bunday omillarning mohiyatida aks etishi mumkin: 1) insonda shartli refleks shakllangan bo`lsa-da, lekin u tez so`na boshlasa; 2) tashqi qo`zg`ovchi shartli refleksda kuchli tormozlanishni vujudga keltirsa; 3) shaxs kuchsiz qo`zg`ovchilarga kuchli qo`zg`ovchilar singari shiddat bilan reaktsiya qaytarsa; 4) odam kuchsiz qo`zg`alish jarayoni bilan uyg`unlashgan xususiyatlarni aniqlasa; 5) insonda kuchli emotsional qo`zg`alishi hamda diqqatning chalg`ishi yuzaga keladi. Yuqorida ta’kidlab o`tilganidek, I. P. Pavlov ta’limotida temperamentning psixologik ta’siri nerv sistemasining barcha xususiyatlari bilan alokadorligi yoki uning tipiga tegishli ekanligi tushuntiriladi. Xuddi shu bois, temperamentning u yoki bu xususiyati nerv sisitemasining birorta xislati bilan emas, balki xususiyatlarning turkumlari bilan aloqaga kirishadi. Buning ta’sirida nerv sistemasi xususiyatlarining miqdoriy munosabatlarida temperament xususiyatlari ham sifat o`zgarishini yasaydi. Hozirgi davrda nerv sistemasining umumiy tipi irsiyatga bog`liq ekanligi haqidagi ma’lumotlar, omillar juda ko`p bo`lib, ular qiyosiy psixologiyada hayvonlarni o`rganishda topilgandir. Xorijiy psixologik adabiyotlarda ta’kidlanishicha, temperament nerv sistemasi umumiy tipining nerv-fiziologik xususiyatlariga emas, balki: a) tashqi ko`rsatkichi badanning jismoniy tuzilishiga, b) uning ba’zi qismlari o`rtasidagi aloqaga, v) organizm turli tarkiblarining munosabatlaridan tuzilgan organizmning umumiy tuzilmasiga bog`likdir, degan nazariya jahon psixologiyasida ustuvor o`rin egallagandir. Bu nazariyaning asoschilari E. Krechmer va U. Sheldonlari hisoblanib, ularning talqinicha, tana tuzilishi ham, temperament xususiyatlari ham ichki sekretsiya bezlari faoliyatidagi o`zaro munosabatlarning nasliy belgilariga bog`liqdir. Ularning fikricha, tana tuzilishi bilan temperament xususiyatlari orasida muayyan mutanosiblik mavjuddir. Temperamentning muayyan xususiyati nerv sistemasi umumiy tipining birorta xususiyatiga aloqador bo`lmasdan, balki bir turkum xususiyatiga bog`liqdir. Temperament tipologiyasi mabodo insonlar temperamentlari bo`yicha qiyoslansa, u holda uning xususiyatlari jihatidan o`zaro o`xshash shaxslarning guruhi mavjudligi namoyon bo`ladi. Bu asnoda eramizdan oldingi davrda ham temperament tiplari to`g`risida materiallar to`plangan. Ularda temperament tipi deyilganda, insonlarning muayyan guruxlarini tavsiflovchi psixik xususiyatlarnish yig`indisi anglashinilgan. Hozirgi davrda temperamet tipi 136 Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|