O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

7. Маълумотлар билан манипуляция қилиш тили.
Баъзан, МБ ишлатилиши самарадорлигини ошириш мақсадида унинг тузилиши ҳам ўзгартирилиб турилади. Бу ҳолда МБнинг иерархик ва тармоқли моделлари вужудга келади. МБни ташкил қилиш, уни тўлдириш, нусхасини олиш каби вазифаларни бажариш учун махсус дастур таъминоти бўлиш лозим. Бундай дастур таъминоти МББТ (юкорида кайд қилганимиздек) дейилади. Мазкур тизимлар бир вақтнинг ўзида бир неча фойдаланувчига хизмат кўрсата олади, яъни маълумотлардан бир вақтда бир неча кишининг фойдаланиши мумкин. Бундай МББТларни ташкил қилишда юқори даражадаги дастурлаш тиллари: Clipper, Paradox, FoxPro лар мавжуд. Бундай МББТлардан Windows мухитида ишлаш имкониятига эга Microsoft Works 3.0, янги технология асосида ишлай оладиган «клиент – сервер»-SQL Windows Solo кабиларни келтириш мумкин. Аммо, бу тилларда ишлаб чиқилган МББС жуда қиммат бўлгани учун Microsoft фирмаси Microsoft Offiсe таркибида (кичик ва ўрта бизнес ходимлари учун жуда қулай бўлган ва бирмунча арзон) Microsoft Access (Access 2.0 ва Access-9х) ни ишлаб чиқиб амалиётга тадбиққилди. Access дастури Visual Basic дастурлаш мухитида ижро қилинган. Access нинг яна бир қўшимча қулайлиги шундаки, бу дастур Microsoft Excel , Word ва бошқа программалар билан интеграцияланган. Шунинг учун ҳам у ёки бу дастурдаги маълумотларни импорт ёки экспорт қилиш имкони мавжуд.


Ma‘lumotlarning relyatsion asoslari
Munosabatlar yordamida kurilgan ma‘lumotlar bazasi yassi (ikki ulchovli) ma‘lumotlar elementlarining tuplamidan kuriladi.
Munosabat yoki jadval - bu kartejlar tuplami. Agar kortejlar (-ulchovli bulsa, ya‘ni agar jadval ( ta ustўnga ega bulsa, munosabat (-darajali munosabat deyiladi, 2-darajali munosabat binarli, 3-darajali - ternarli, ( - darajali - (-arli munosabat deyiladi.
Bir turdagi ma‘lumotlar elementlarining kiymatlari tuplami ya‘ni jadvalning bir ustuni domen deyiladi. ( rakamli ustun (-li munosabat domeni deyiladi.
Matematikada ( (Relation) berilgan (-ta kўp (1,(2, (3,...,(( (shart emas ҳar xil bўlishi) munosabatlar bilan aniқlanadi, agar u kortejlar tuplamini takdim etsa, shunda ҳar bir kortejning birinchi elementi (1 dagi, ikkinchisi (2 dagi va xokazo.
Bunday munosabatlarni tasvirlash va ular ustida operatsiya қilishda aniқ matematik belgilar mavjud, munosabatlar algebrasiga yoki ҳisoblab chiқiladigan munosabatlarga asoslangan. Ma‘lumotlar relyatsion asoslarning ayrim afzallik (ustunlik)larini sanab ўtamiz:
Oddiyligi. Kўpchilik ma‘lumotlar tuzilishini taқdim etishda ikki ulchovli jadvallardan foydalanish uncha tayyor bўlmagan yoki tajribasiz foydalanuvchining ma‘lumotlar asoslari bilan ishlashda - eng oddiy usullardan biri.
Ixchamligi. Proektsiyalash va boғlash operatsiyalari munosabatlarni kesmoқ va yopishtirmoққa yўl қўyadiki, unda amaliy dasturlashtiruvchilar ҳar xil fayllarni kerakli formada olishi mumkin.
Muayyanligi. Kuzlangan maқsad boғlanishlari asoslarida odatdagi xodisa bўlishi mumkin қadar tushiriladi. Munosabatlar ўz tabiatiga kўra muayyan ma‘noga ega bўladilar va matematik muayyan usullar bilan manipulyatsiya қilish, shunday vositalarni қўllash: munosabatlar algebrasi va ҳisoblab chiқiladigan munosabatlarga asoslangan.
Maxfiyligi. Maxfiylik nazorati soddalashtiriladi. Ҳar bir munosabat uchun kirish imkoniyati xaқliligi beriladi. Ўziga xos maxfiylik ma‘nosida kўrsatkichlarning kirish imkoniyatini tekshirish xuқuқi talab қilinadi; agar kirish imkoniyati xuқuқi buzilmagan bўlsa, kўrsatkich amaliy dasturlarni va fayllarni kiritish, ishlov berish қiymatlari kuchli usib ketadi; amaliy dasturlar soni usishi bilan, ularni kiritish ҳarajatlari ҳam juda katta bўlib ketadi.