O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi

28- maruza: Validatsiya

Reja:

Kirish

1. 
   Validatsiyaning kelib chiqish tarixi.
   
2. 
   Umumiy qoidalar.
   

0. 
   - Validatsiyani o‘tkazish tartibi.
   
1. 
   - Qayta validatsiyadan o‘tkazish.
   
1. 
   Validatsiya o‘tkazilganligi to‘g‘risidagi xulosa.
   
2. 
   Kvalifikatsiya.
   
3. 
   Validatsiya ob’ektlari.
   
4. 
   Validatsiyaning aossiy elementlari.
   

Hulosalar

Validatsiya

So‘nggi 30 yil davomida validatsiya farmatsevtik ishlab chiqarishda sifatni ta’minlash tizimining asosiy elementlaridan, shuningdek GMPning asosiy muhokama etiladigan bo‘limlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Uni o‘tkazilishi farmatsevtik ishlab chiqaruvchidan ko‘pdan ko‘p vaqt va mablag‘ sarflanishini talab qilmoqda.

Birinchi bo‘lib “validation” so‘zi XII asrning o‘rtalarida ingliz tili yozuvlarida paydo bo‘ldi. 1832 yilda London dorixona birlashmasining xisobotida har xaftada ishlatilish lozim bo‘lgan xom ashyolarning sifatini tasdiqlash bo‘yicha xay’at validatsiya terminini amaliyotga kirishiga sababchi bo‘ldi. 1948 yilda ozuqa muhitidan (mikrobiologik) aspekti jarayonlarni amalga oshirishda foydalanish maqsadida uni validatsiyalash amalga oshirildi. Validatsiyaning bir qancha shakllari yoki ko‘rinishlari farmatsevtik ishlab chiqarishning tegishli me’yoriy hujjatlarida aks ettirilgan bo‘lib, bu tushuncha mohiyatan yangi emas.

Farmatsevtik ishlab chiqarish validatsiyasi birinchi bo‘lib AQSHlarida o‘tgan asrning 70 yillarida amalga oshirilgan. GMPning dastlabki nashrlarida bu termin yo‘q edi.

AQSHning oziq ovqat va dori vositalar sifatini nazorat qilish ma’muriyatining ikki vakili E.Beyers va B.Loftuslar 1974 yilda davlat hizmatidan kechib o‘zlarning xususiy konsultativ agentligini tashkil qildilar.

Validatsiya va uni o‘tkazish va aniqlash tartibi ISO 9000 standartida kengroq berilgan.

Umumiy qoidalar

Validatsiya – xujjat tarzida rasmiylashtiriladigan ob’ektiv isbotlarni istalgan ob’ektlar haqiqatdan o‘zining ishlatilishiga va belgilangan talablarga mos kelishini tasdiqlaylovchi GMP prinsiplariga muvofiq holda ekpert tomonidan baholash va taqdim etish. Ularning ishlatilishi esa kutilgan natijalarga olib keladi.

Validatsiya – sifat kafolatining ajralmas qismi xisoblanadi.

Validatsiyaning asosiy belgilari quyidagilardan iboratdir:

• 
  asosiy texnologik, qo‘shimcha jihozlar, shu bilan birga kompyuter sistemasini montaji va ishlash qobiliyatiga baho berish;
  
• 
  texnologik jarayon parametrlariga baho berish;
  
• 
  jarayonni bajarishda mumkin bo‘lgan og‘ish jegarasiga baho berish;
  
• 
  tahlil uslublariga baho berish;
  
• 
  texnologik jarayonlarni shahodatlovchi hisobot yoki bayonnoma tuzish.
  

Quyidagi xollarda validatsiya o‘tkaziladi:

• 
  har bir texnologik jarayonni ishlab chiqarishga tatbiq qilishdan oldin;
  
• 
  steril dori vositalari ishlab chiqarishning mavjud jarayonlarini (texnologik jarayon va jihozlar validatsiyasi) bor ma’lumotlar asosida nosteril dori vositalari ishlab chiqarishning mavjud jarayonlarini (bor ma’lumotlar ikkilanish uyg‘otsa jarayonning bir qismi yoki hammasi validatsiyadan o‘tkaziladi).
  

Quyidagi xollarda takroriy validatsiya o‘tkaziladi:

• 
  tayyor dori vositasi, xom ashyo, yordamchi yoki o‘rov, markalash materiallari uchun me’yoriy-texnik hujjatlar o‘zgargan xollarda;
  
• 
  texnologik hujjat o‘zgarganda;
  
• 
  jihozni almashtirganda yoki ta’mirlaganda;
  
• 
  ishlab chiqarish xonalari yoki yordamchi tizimlar (isitish, ventilyasion, kondinsionerlashtirish) qayta jihozlanganda;
  
• 
  texnologik jarayonlarni olib borishda reglamentdan og‘ishlar aniqlanganda;
  
• 
  tegishli jadvallarni xisobga olib o‘tkaziladigan rejali validatsiya.
  

Texnologik jarayonni validatsiya qilishda dastlabki sharoit.

- Jihoz, nazorat-o‘lchov asboblari, ishlab chiqarish texnologiyasi tasdiqlangan hujjatga mos kelishini rasmiy tasdiqlash.

- Ishlab chiqarishni barcha aspektlari validatsiya qilingan bo‘lishi lozim (jihozlar, ventilyasion tizimlarni tozalash, xonalar, xavo, suvga, sanitar ishlov berish va boshqalar).

- O‘qitilgan xodimlarning mavjudligi.

- Validatsiya jarayonini tashkil qilish.

Farmatsevtika korxonasida validatsiya o‘tkazish uchun ma’sul shaxs belgilanadi. U o‘z navbatida ishchi guruh tuzib, uning rahbarini tayinlaydi. Ishchi guruhning rahbari oldin to‘plangan axborotlardan iloji boricha ko‘proq foydalanib, validatsiya o‘tkazish rejasini tuzadi. Reja barcha manfaatdor bo‘limlar bilan kelishilgan (loyihalash, konstruktorlik, ilmiy-tadqiqot, ishlab chiqarish, sifatni nazorat qilish) va validatsiyani o‘tkazish uchun ma’sul shaxs tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi kerak.

Validatsiya bo‘yicha ishni bajarayotgan ishchi guruhi va manfaatdor bo‘limlar vakillari reja asosida uning o‘tkazilishi uchun javob beradilar.

Validatsiya bo‘yicha ishga jalb qilinayotgan xodim tegishli tayyorgarlikdan o‘tishi lozim.

Validatsiya o‘tkazilgani haqidagi xisobot quyidagilarni o‘z ichiga olishi zarur:

• 
  maqsad;
  
• 
  birlamchi ma’lumot;
  
• 
  o‘lchov vositalari kalibrlash haqida ma’lumot;
  
• 
  texnologik jarayon parametri va sharoiti, jihozlarni ishlash tafsilot va me’yoriy hujjatlarga mos kelish haqida bayonnoma. Tekshirish bo‘yicha olingan natijalar bayoni;
  
• 
  olingan natijalar tahlili, taklif va xulosalar;
  
• 
  takroriy tekshirish o‘tkazish bo‘yicha talablar.
  

Olingan natijalar asosida ishchi guruh rahbari o‘tkazilgan validatsiya haqida xisobot tayyorlaydi. Validatsiyani o‘tkazish bo‘yicha ma’sul xodim xisobotni tasdiqlaydi va ob’ektning (jihoz) texnologik jarayon va meyoriy – texnik hujjat yoki texnologik hujjat talablariga mosligi haqida xulosa tayyorlaydi.

- Aniq ob’ek validatsiyasi uchun bayonnoma (reja)

- Validatsiya maqsadi.

- Dastlabki sharoitlar.

- Nazorat-o‘lchov texnikasini qiyoslashni rasmiy tasdiqlash.

- Jihozga texnik hujjatlar komplekti.

- Yo‘riqnomalar, uslublar va x.k. mavjudligi.

- Validatsiya jarayonining umumiy bayoni

- Validatsiya bayonnomasi va uni tasdiqlash.

- Validatsiya haqida xisobot.

- Mahsulot tavsifi, tekshirish natijasi.

- Validatsiya hamda takroriy validatsiya haqida xulosa va tavsiyalar.

- Kafolatli idora ma’muriyatiga qisqartirilgan xisobot berish.

Validatsiyani amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar tekshirilayotgan umumiy ob’ekt summasining 4-8% tashkil qilishi lozim. Biroq keyingi vaqtlarda bu me’yordan chetga chiqishlar kuzatilmoqda. Masalan AQSHda farmatsevti ishlab chiqarishda amalga oshiriladigan validatsiya 50mlrd. Dollordan ortib ketmoqda. Bu aksariyat ishlab chiqaruvchilarni validatsiyaning asl mohiyatini tushunmasdan uni o‘tkazishga jazm qilashidadir. Buning uchun aniq iqtisodiy asoslangan validatsiya rejasi ishlab chiqilishi lozim.

Validatsiya shuningdek o‘z ichiga “kvalifikatsiya” tushunchasini ham oladi. Bu validatsiya to‘g‘risidagi OST 42-510-98 keltirilmagan bo‘lsada, MU 64-04-001-2002 “Dori vositalarin ishlab chiqarish. Validatsiya. Asosiy tamoillar” da o‘z aksini topgan.

MU 64-04-001-2002ga muvofiq kvalifikatsiya (Qualification) – loyihalashtirish hujjatlari, asbob-uskunalar, muxandislik tizimlari va boshqa ishlab chiqarishning shart sharoitlarini kutilayotgan ishlab chiqarish natijalariga erishish sifatini oshirish va ularni hujjatlashtirish orqali tasdiqlash. Bu validatsiyaga tayyorgarlik ko‘rishning asosiy qismi xisoblanadi.

SHuning uchun ob’ektga bog‘liq ravishda qanday termin “kvalifikatsiya” yoki “validatsiya” qo‘llanilishi lozimligi to‘g‘risida olindan xulosa chiqarish lozim.

“Kvalifikatsiya” yoki “validatsiya” teminlarini ishlatilish sohalari

Farmatsevtik ishlab chiqarishning elementlari	Kvalifikatsiya	Validatsiya
Ishlab chiqarish binolari	+++
Muxandislik tizimlari	+++
Asbob-uskunalar (texnologik va nazorat-o‘lchov )	+++
Analitik uslublar		+++
Ishlab chiqarish jarayonlari, nazorat jarayonlari bilan birga		+++
YOrdamchi jarayonlar		+++
Kompyuter tizimlari	+	++

Validatsiya ob’ektlari (MU 64-04-001-2002ga muvofiq):

1. 
   Texnologik jarayonlar.
   
2. 
   Analitik uslublar.
   
3. 
   Tozalash jarayonlari.
   
4. 
   Binoni sanitar qayta ishlash jarayonlari v. b.
   
5. 
   Texnologik va laboratoriya uskunalari.
   
6. 
   Muxandislik tizimlari, qaysiki yarim mahsulot va tayyor mahsulot sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi (toza havo, suv, bug‘, inert gaz, siqilgan havo v.b.).
   
7. 
   “Toza” binolar va zonalar, “sovuq” xonalar v.b.
   
8. 
   Kompyuter tizimlari qaysiki, ishlab chiqarish va uni nazorat qilish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan.
   

Quyidagilar uchun validatsiya jarayoni o‘tkazilmaydi:

1. 
   YArim mahsulot yoki tayyor mahsulot sifatiga ta’sir ko‘rsatmaydigan asbob-uskunalar.
   
2. 
   Muhandislik tizimlari, qaysiki mahsulot sifatiga tasir ko‘rsatmaydigan, biroq ishlab chiqarish jarayonini doimiyligini ta’minlaydigan (elektrenergiya ta’minot tizimi).
   
3. 
   Bino yoki imoratning umumiy konstruktiv tuzilish elementlari.
   
4. 
   YOrdamchi kompyuter tizimlari, qaysiki ishlab chiqarish jarayoniga bevosita bog‘liq bo‘lmagan.
   

Validatsiyaning asosiy elementlari OST 42-510-98 ga ko‘ra quyidagilar xisoblanadi:

• 
  asosiy va yordamchi texnologik asbob-uskunalarning ishlab chiqarishga layoqatligi, unumdorilgi va samaradorligi va montaj ishlarining sifatini baholash, shuningdek kompyuter tizimlarining ham;
  
• 
  texnologik jarayonlarning parametrlari va shart-sharoitlarini baholash;
  
• 
  jarayonni davom etishida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan chetlanishlarni baholash;
  
• 
  tahlil usullarini baholash;
  
• 
  texnologik jarayonlarni attestatsiyadan o‘tkazish bo‘yicha bayonnomalar va xisobotlarni tayyorlash.
  

Validatsiyaning bu elementlari MU 64-04-001-2002da kengroq bayon qilingan va u o‘z ichiga quyidagilarni oladi:

• 
  dizayn kvalifikatsiyasi (design qualification DQ);
  
• 
  montaj kvalifikatsiyasi (Installation qualification IQ);
  
• 
  funksiyalashtirish kvalifikatsiyasi (Operation qualification OQ);
  
• 
  ekspluatatsiya kvalifikatsiyasi (Performance qualification PQ);
  
• 
  validatsiya jarayonlari (Process validation PV);
  
• 
  analitik uslublar validatsiyasi (Analytical methods validation);
  
• 
  tozalik validatsiyasi (Cleaning validation CV);
  
• 
  kompyuter tizmlar validatsiyasi (Computer system validation CSV).
  

V. LABORATORIYA MASHG’ULOTLARI UCHUN MATERIALLAR
Tayyor dori vositalarining sifat ko‘rsatkichlari va ularga qo‘yilgan umumiy va xususiy talablar. Jahon standartlari.
Maqsad. Tayyor dori vositalarini GMP talablari bo‘yicha sifatini nazorat qilish va me’yoriy texnik xujjatlar bo‘yicha standartlash. Tayyor dori vositalarining sifatini belgilash va ularni standartlash uchun zarur bo‘lgan MTX majmuasini tayyorlash bo‘yicha umumiy ko‘nikmalarga ega bo‘lish.

Mavzuning ahamiyati. Bugungi kunda GMP tizimiga 140 dan ortiq davlatlar qo‘shilgan bo‘lib, dori ishlab chiqarish korxonalarini barchasida GMP qoidalari talablariga javob bermasligi sababli O‘zbekiston Respublikasidan faqat MCHJ “Novopharma plus” QK bu tizimning a’zosi hisoblanadi. Ushbu mavzuni to‘laligicha o‘zlashtirish Respublikada bu kabi korxonalar sonini ko‘payishiga yordam beradi.

Vaziyatli masalalar.

1. 
   Ishlab chiqaruvchi korxona GMP tizimiga a’zo emas.
   
2. 
   Laboratoriya reglamenti asosida korxonada ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan.
   
3. 
   Dori vositalar va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasining sifat nazorati sertifikatisiz mahsulot sotuvga chiqarilgan.
   

Talabalar bilimini tekshirish uchun savollar.

1. 
   GMP nima?
   
2. 
   GMP tizimining amal qilayotgan varianti qachon qabul qilingan?
   
3. 
   GMP tizimida ishtirok etish uchun mamlakatda qanday sharoit mavjud bo‘lishi kerak?
   
4. 
   ISO nima?
   
5. 
   GMP nechta bo‘limdan iborat va ular qaysilar?
   
6. 
   Tayyor dori vositalari uchun qanday me’yoriy hujjatlarni bilasiz.
   
7. 
   Tayyor dori vositalari ishlab chiqarishning boshqaruv organlarini ayting.
   
8. 
   Reglamentning qanday turlari mavjud?
   

TDVni ishlab chiqarish uchun tuziladigan MTH lar va ularning turlari.

TDVlarini korxona sharoitida ishlab chiqarish uchun quyidagi MTH lar kerak bo‘ladi: DF, FM, VFM va ishlab chiqarish reglamenti.

TDV lari uchun quyidagi standartlar qabul qilingan: DF. FM. VFM.

Bu standartlar taklif etilayotgan TDVning mualliflari, laboratoriya va korxonaning texnik bo‘limi xodimlari ishtirokida tuziladi. Standartlarda TDVning tashqi ko‘rinishi, sifat ko‘rsatkichlari, chinligi, tozaligi, miqdoriy taxlil usuli, qadoqlanishi, saqlanishi va farmakologik ta’siri keltirilgan bo‘ladi. TDVning tarkibi va texnologiyasi yozilmaydi. VFM “Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasi” tomonidan tasdiqlanadi. VFM qonun maqomiga ega bo‘lib, unga korxonalar, iste’molchilar rioya qilishi shart.

Reglamentda esa korxona sharoitida TDV ni ishlab chiqarish texnologiyasi batafsil yozilgan bo‘lib, u 14 bo‘limdan iborat bo‘ladi.

Reglament o‘z navbatida manfaatdor shaxslar, kafedra, laboratoriya yoki texnik bo‘lim xodimlari tomonidan tuziladi. Bugungi kunga kelib laboratoriya, tajriba, sanoat va ishlab chiqarish reglamentlari mavjud.

Laboratoriya reglamentini laboratoriya mudiri, ishlab chiqarish reglamentini esa korxonaning bosh muxandisi tasdiqlaydi.

Reglament tuzishda korxonadagi asbob uskunalar va mahalliy shart-sharoit hisobga olinadi. Har bir korxonani, har bir TDV uchun tuzgan reglamenti bo‘ladi, uni boshqa korxona tan olmasligi mumkin. Reglament shu korxona uchungina majburiy hujjat hisoblanadi.

GMP xaqida umumiy tushunchalar.

GMP ning asosiy prinsiplari. Sifatni boshqarish, personal, bino va asbob-uskunalar, xujjatlar, ishlab chiqarish, sifatni nazorat qilish, shartnoma asosida ishlash, reklama va maxsulot tavsifi va o‘z-o‘zini nazorat qilish.

GMP ning ishlab chiqarish va faoliyatiga izohlar:

1-izoh. Steril tibbiy mahsulotlarni ishlab chiqarish

2-izoh. Odamlar uchun biologik tibbiy maxsulot ishlab chiqarish

3-izoh. Radioaktiv-farmatsevtik preparatlar ishlab chiqarish

4-izoh. Immuno-veterinologik mahsulotlardan tashqari veterinologik-tibbiy mahsulotlar ishlab chiqarish.

5-izoh. Immuno-veterinologik-tibbiy mahsulotlar ishlab chiqarish.

6-izoh. Tibbiy gazlarni ishlab chiqarish

7-izoh. Tibbiy dorivor o‘simlik mahsulotlarini ishlab chiqarish.

8-izoh. Boshlang‘ich va qodoqlovchi materiallardan namuna olish.

9-izoh. Suyuqliklar, kremlar va surtmalarni ishlab chiqarish.

10-izoh.Ingalyasiya uchun aerozollarni ishlab chiqarish.

11-izoh.Kompyuterlar tizimi.

12-izoh.Tibbiyot mahsulotlarini ishlab chiqarishda ionlovchi nurlantirishdan foydalanish.

13-izoh.Klinik sinovlar uchun tibbiy mahsulotlarni sifatli ishlab chiqarish amaliyoti.

14-izoh.Inson qoni va plazmasidan mahsulotlar ishlab chiqarish
“Dori vositalari sifatini boshqarish va sifat nazorati”ga nisbatan talablar.

Maqsad: Talabalarga GMP – tugrisida ma’lumot berish, qonun-qoidalari bilan tanishtirish. Dori vositalari sifatini boshqarishga nisbatan talablar va sifat nazorati tamoillari xakida tushuncha berish. SNB ga qo‘yiladigan asosiy talablar bilan tanishtirish.

Mavzuning ahamiyati: GMP – umumiy boshqaruv qoidalari bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlari va nazorat sinovlari o‘tkazish tartibini belgilab, hamda chiqarishni turi, zamonaviy usulda olib borish bo‘yicha minimal amaliy ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi. “YAxshi ishlab chiqarish qoidalari” (GMP) - sifatni ta’minlash tizimining asosiy qismi xisoblanib, korxonada ishlab chiqarish va nazorat qilishga tegishli hujjatlar talabiga asosan olib borishni ta’minlaydi. Qoidalar tayyor mahsulotni nazorat qilish yo‘li bilan yo‘qotib bo‘lmaydigan ishlab chiqarishda havfli xatoliklarni minimumga olib kelishga yordam qiladi.

Vaziyatli masalalar.

1. 
   ISO tashkil topishi va uning vazifalari.
   
2. 
   “Xalqaro savdoda farmatsevtik preparatlar sifatini tasdiqlash tizimi” yaratilgan, tizimda ishtirok etish uchun mamlakatda ikkita sharoit mavjud.
   

Talabalar bilimini tekshirish uchun savollar.

1. 
   “Xalqaro savdoda farmatsevtik preparatlar sifatini tasdiqlash tizimi” tashkil topishi va uning vazifalari.
   
2. 
   Xalqaro savdoda farmatsevtik preparatlari sifatini tasdiqlash tizimida ishtirok etish uchun qanday sharoit mavjud bo‘lishi kerak.
   
3. 
   Evropa hamjamiyatiga (European Community - ES) kiruvchi mamlakatlar GMP qoidalari qanday?
   
4. 
   O‘rov materiallar va ularning turlari.
   
5. 
   Dori vositalari sifatini boshqarishga nisbatan talablar. Sifat nazorati tamoillari.
   
6. 
   SNB ga qo‘yiladigan asosiy talablarni yoritib bering.
   
7. 
   Dori vositasini sifatini ta’minlash va ularning asosiy qoidalari.
   
8. 
   “Yaxshi ishlab chiqarish qoidalari” (GMP) nimalardan iborat.
   

Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (World Health Organization) tomonidan dori vositalarini ishlab chiqarish va sifatini texnik darajasiga baxo berish uchun “Xalqaro savdoda farmatsevtik preparatlari sifatini tasdiqlash tizimi” yaratilib, tizimning amal qilayotgan varianti 1992 yilda qabul qilingan.

Tizimda ishtirok etish uchun mamlakatda uchta sharoit mavjud bo‘lmog‘i darkor:

4. 
   Dori vositalarini Davlat ro‘yhatidan o‘tkazish idorasi va tizimning mavjudligi.
   
5. 
   Vakolatli idoralar tomonidan farmatsevtika korxonalarini muntazam ravishda inspeksiyadan o‘tkazish.
   
6. 
   Amaldagi korxonalarning GMP (Good manufacturing practice – YAxshi ishlab chiqarish amaliyoti qoidalari) talablariga mos kelishi.
   

GMP – umumiy boshqaruv qoidalari bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlari va nazorat sinovlari o‘tkazish tartibini belgilab, hamda chiqarishni turi, zamonaviy usulda olib borish bo‘yicha minimal amaliy ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi.

Turli mamlakatlarda GMP qoidalarini bajarilishini ta’minlash maqsadida, farmatsevtika maxsulotini ayrim turlarini chiqarish jarayonini tashkil qilish va boshqarish sharoitlarini reglamentlovchi hamda aniqlovchi hujjatlar va standartlar ishlab chiqilmoqda.

Oxirigi yillar GMPda yangi qoidalar va standartlash xalqaro tashkilotida (International Organization for Standartization ISO) bir qator hujjatlar, ya’ni ISO 9000-9004 deb nomlanuvchi standartlar yuzaga kelgan bo‘lib, dastlab kiritilgan tushunchalarni ancha rivojlantirdi yoki sifatni boshqarish, validatsiya va xakozo muhim xolatlarni birinchi marta o‘z ichiga olgan, shuningdek ayrim dori vositalari guruhini ishlab chiqarishga tegishli qoidalarni qo‘llanish sohasini kengaytiradi. Bundan tashqari, oxirigi yillarda O‘zbekistonda GMP qoidalari talablari ma’lum bir darajada e’tiborga olingan yangi ishlab chiqarish korxonalari tashkil etildi.

Me’yoriy xavolalar

1. 
   GOST 12.1.005-88 “Ish zonasidagi havoga nisbatan qo‘yiladigan umumiy sanitariya-gigiena talablari”
   
2. 
   GOST R 50766-95 “Toza xonalar. Tasniflash. Attestatsiya uslubi. Asosiy talablar” M.Gosstandart Rossii. 1995.
   
3. 
   GOST
   
4. 
   OST 42-505-96. “Tabiiy sanoat mahsulotlari. Ishlab chiqarish texnologik reglamentlari. Mazmuni, yaratish tartibi, kelishish, tasdiqlash”
   
5. 
   OST 42-506-96. “Dori vositalari va dorivor o‘simlik xom ashyolari uchun me’yoriy hujjat ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlash tartibi”.
   
6. 
   OST 42-507-96. “YAngi dori vositalarini yaratish va sanoatda qo‘llash bo‘yicha ishlarni tashkil qilish tartibi. Asosiy qoidalar”.
   
7. 
   GOST 2874-82 “Iste’mol suvi. Gigiena talablari va sifat nazorati”.
   
8. 
   OST 42-504-96. “Sanoat korxonalari va tashkilotlarda dori vositalari sifat nazorati. Asosiy qoidalari”.
   

Atamalar ta’rifi.

Aseptik sharoitlar – tayyor mahsulotga mikroorganizmlar yoki mexanik zarrachalar tushib qolishini istisno qiluvchi steril dori moddalari yoki tayyor dori vositalari ishlab chiqarish sharoiti.

Yaroqsiz (yaroqsiz deb topilgan mahsulot) – texnologik hujjat talabalariga amal qilinmay chiqarilgan yoki belgilangan standartga mos kelmaydigan maxsulot.

Validatsiya – ishlab chiqarish sharoiti, texnologik jarayoni, jihozlar, yarim tayyor mahsulot va tayyor mahsulot sifatini belgilangan talablarga mosligini hujjatlar asosida tasdiqlash.

Ventilyasiyalangan havo – ventilyatordan ventilyasion tizimga kelayotgan va ishlab chiqarish xonasining tegishli darajadagi tozaligini ta’minlovchi tozalangan havo.

Havo shlyuzi – tozalikning turli darajalariga mansub xonalar orasidagi tutash joyga “toza” xonaga mexanik zarrachalar va mikroorganizmlar kirishini oldini olish maqsadida o‘rnatilgan qurilma. Shlyuzni odamlar, jihozlar va har xil materiallarni bir xonadan boshqa xonalarga o‘tkazish uchun ishlatish mumkin.

Yordamchi materiallar – tayyor mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniladigan biroq, alohida dori sifatida foydalanishga mo‘ljallanmagan modda yoki materiallar.

Tayyor mahsulot – ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini shu jumladan o‘rash va markalash bosqichini ham o‘tagan dori shakli.

Tayyor dori vositasi – davolash hususiyatiga ega bo‘lgan dori shakli xususiy iste’molchiga davolash uchun qulay bo‘lgan shaklda sotishga tayyorlangan dori vositasi.

Karantin – xom ashyo, yordamchi, o‘rov, markalash materiallarining, yarim tayyor mahsulotning alohida joyda saqlanayotgan yoki ularni ishlatishga qaror chiqarilguncha sotilish va foydalanishni ta’qiqlaydigan huquqiy xolatlardir: sotilish, yaroqsizlarni ajratish yoki qayta tiklash.

Sifat - tayyor mahsulot xususiyati va undan foydalanish uchun belgilangan standartlarga ya’ni ro‘yhatga kiritilgan texnologik jarayonni asosiy parametrlariga mosligini aniqlab beruvchi belgilar yig‘indisidir.

Xonaning tozalik darajasi – xonaning “toza” yoki “tozalik” darajasi 1 m³ havoda ma’lum kattalikdagi mexanik zarrachalar va mikroorganizm miqdoriga qarab belgilanadi.

Kodlashtirish – tayyor mahsulotni avtomat tarzda bir turda ekanligini taqqoslash imkonini beruvchi yozuvlar tizimi.

Ishlab chiqarish jarayoni nazorati – tayyor mahsulot sifatini me’yoriy hujjat talablariga mosligini ta’minlash uchun chiqarilayotgan mahsulotni ishlab chiqarish jarayonini kuzatish maqsadida tegishli texnologik parametrlarga korrektirovka kiritishni bosqichma-bosqich nazorat qilish turlarini amalga oshirish. Atrof muhit va jihozlar tozaligi nazorati ishlab chiqarish jarayoni nazoratining bir qismi hisoblanadi.

Dori moddalari (substansiyalar) – ishlatishga ruhsat berilgan tabiiy va sun’iy biologik moddalar.

Dori vositalari – profilaktika, diagnostika va davolash uchun foydalanishga ruxsat berilgan bir yoki bir necha dori moddalari (substansiyasi), tabiiy va sun’iy ravishda olingan qo‘shimcha moddalardir. Bular qatoriga immunobiologik, radiofarmatsevtik preparatlar, gomeopatik, diagnostika va sterilizatsiya vositalari kiradi.

Material balansi – nazariy olinishi mumkin bo‘lgan va amaliy olingan tayyor mahsulotni solishtirmasi.

Seriya raqami – seriyaning bir xilligini taqqoslash va shu seriyani olishdagi ishlab chiqarish hamda nazorat qilish operatsiyalarining bajarilish ketma-ketligini aniqlashga yordam beruvchi raqamli harfli yoki harf-raqamli belgilar.

Chiqindilar – tayyor mahsulot ishlab chiqarish jarayonida olinadigan qo‘shimcha mahsulot.

Bir tomonlama havo oqimi (laminar oqim) – bir xil tezlikdagi ko‘ndaloang kesim bo‘ylab bir tomonlama o‘tadigan parallel havo oqimi (chiziqli oqim).

Har tomonlama kontaminatsiya – xom ashyo, yarim tayyor mahsulot, tayyor mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida boshqa turdagi xom ashyo, yarim tayyor mahsulot yoki tayyor mahsulot bilan ifloslanish ehtimoli.

Ishlab chiqarish (ishlab chiqarish jarayoni) – tayyor dori vositalarini ishlab chiqarish operatsiyalarini ya’ni xom ashyo, birlamchi o‘rov, markalash materiallari va qo‘shimcha, yarim tayyor mahsulotlarni sotib olishda to ularni tayyorlash, o‘rash, sotishga ruhsatnomalar olish, saqlash, transportirovkalash va tayyor mahsulot sifatini nazorat qilish kabi ishlarni o‘z ichiga olgan tamoillardir.

Yarim tayyor mahsulot – dori vositasi bo‘lishdan avval ishlab chiqarish jarayonining keyingi bosqichlarini o‘tishi lozim bo‘lgan qisman ishlov berilgan xom ashyo yoki dori moddasi.

Seriya – muttasil sharoitda bir ishlab chiqarish jarayonida tayyorlangan bir jinsli tayyor mahsulotlarning ma’lum miqdori.

Xom ashyo – o‘rov va markalash materiallaridan tashqari, tayyor mahsulot olishda foydalaniladigan birlamchi material.

Yaroqlilik muddati – dori vositalarini me’yoriy hujjat talablariga mos ravishda barqarorligini xisobga olib belgilangan sana. Bundan tashqari yorliqda yaroqlilik muddatiga muvofiq yaroqliliik muddati tugashi to‘g‘risidagi ko‘rsatma bo‘lishi shart (expiry, date).

Texnologik kiyim-bosh – xom ashyo, yordamchi va o‘rov materiallari, yarim tayyor va tayyor mahsulotni, jihozlar va xonalar chiqarayotgan mexanik zarrachalar hamda mikroorganizmlar ikkilamchi ifloslanishda ximoya qilishga mo‘ljallangan kiyim-bosh komplekti.

O‘rash – dorilarni o‘rov materiallariga joylash, markalash va ularni tashkil qilishdagi hamma bosqichlar va operatsiyalar.

Steril dori vositalarini ishlab chiqarishda birlamchi o‘ramni to‘ldirish (birlamchi o‘rov material, qadoqlash yoki quyish), qoida bo‘yicha o‘rash bosqichiga kirmaydi.

To‘ldirilgan, lekin birlamchi o‘rov materiali bilan o‘ralmagan mahsulotni yarim tayyor mahsulot deb xisoblash kerak.

O‘rov materiallari – o‘rash yoki dozalashda shuningdek tayyor dori vositalarini saqlashda foydalaniladigan materiallar (transport tarasida tashqari). Ular quyidagi turlarga bo‘linadi:

• 
  bevosita dori shakllariga tegib turadigan birlamchi o‘rov materiallari;
  
• 
  tayyor dori vositalarini o‘rashda ishlatiladigan ikkilamchi o‘rov materiallari (qutilar, karton, plenka, folga va boshqalar).
  

Farmatsevtik korxona - dori moddalari, dori vositalari yoki shakllarini ishlab chiqarish bo‘yicha sanoat korxonasi.

“Toza” kamera – ma’lum kattalikdagi mexanik zarracha miqdori me’yorlangan steril havoning laminar oqimini yaratib beruvchi qurilma.

“Toza” xonalar – havoning tozaligi ma’lum kattalikdagi mexanik zarrachalar va mikroorganizmlar miqdori bo‘yicha me’yorga solib turiladigan tayyor sterila dori vositalari ishlab chiqarish mo‘ljallangan xonalar yoki zonalar.

Xonaning tozalik darajasi – 1 m³ havoda ma’lum kattalikdagi mexanik zarrachalar va mikroorganizmlarning miqdoriga qarab belgilanadi.