O‘zbekiston respublikasi
Buxoroda ingliz josuslarining faoliyati va ularning maqsadlari
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Buxoroda ingliz josuslarining faoliyati va ularning maqsadlari.
Buxoro shahri Buyuk ipak yo`lida ustidagi tranzit savdoda yetakchlik roli, shaharning sharq savdogarlarining eng ko`p tashrif buyuradigan markazi ekanligi, muhimi, o`sha davrda Buxoroning siyosiy hihatdan mintaqadagi kuchli ta`siri, strategik qulay hududda joylashganligi sababli Buyuk Britaniya imperiyasi tomonidan josuslik maqsadlarida bir nechta missiyalar yuborilgan. Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan doimiy yurishlar inglizlar uchun O’rta va sharqiy Osiyo mamlakatlari aholisi va bozori, savdo joylari bilan tanishishi uchun zaruriyat tug’dirar edi. Mana shu maqsadda quyida nomlari keltirilgan sayohatchi va savdo agentlari Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan qurol qilib ishlatilgan. Leytenant Abbot, Artur, Konnoli, Stoddart, Mak-Katen va Byorns kabilarning hammasi tashkilotning qurboniga aylangan. 1821–1825-yillarda Buxoroga josuslik maqsadida kelgan Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi vakillari U. Murkroft va D. Trebek Lahor, Shrinagar, Ladak, Kobul va Qunduz orqali o`tadigan yo`lni bosib o`tgan edilar. Ular o`zlari bilan 5 ming funt sterling qiymatdagi savdo mollarini keltirganlar. Ular bilan kelgan ingliz savdogarlari 70 kishidan iborat bo`lib, 80 sandiq turli Yevropa sanoat mollarini Buxoro qushbegisiga tortiq etganlar. Bu mollarning katta qismini koshenil tashkil 27 etgan. Shuningdek, bu savdogarlar Buxoroning mashhur ot bozorlaridan golland dukatlariga arg’umoqlar sotib olganlar. Shu yo`l bilan ham golland dukatlari va grek draxmalari O`rta Osiyoga kirib kelgan. 1819–1825-yillarda Hindistondan Buxoroga Britaniya hukumati tomonidan maxsus topshiriqlar bilan V. Murkroft va G. Trebek ekspeditsiyasi yuboriladi. Ekspeditsiyaning rasmiy maqsadi Ost-Ind kompaniyasining otliq askarlari uchun “zotli otlar axtarishdan” iborat edi. Haqiqatda esa, u Amurdaryo vodiysiga inglizlarning bosib kirishi mumkinligini aniqlash uchun yuborilgan razvedka qiluvchi ekspeditsiya edi. Ingliz josuslarini O`rta Osiyo hayvonot dunyosi emas, balki uning bozorlarida Angliya hukmronligini o`rnatish qiziqtirardi V. Murkroftning olib kelgan hujjatlarini nashr etgani Vilson to`g’ridan-to`g’ri ko`rsatadiki, ekspeditsiyaning maqsadi O`rta Osiyoda Rossiya savdosini butunlay bitirish to`g’ri kelmagan taqdirda, qisman bo`lsa-da, chek qo`yishdan iborat edi. Villiyam Murkroft (1767 – 1825) ingliz sayohatchisi bo`lgan. U Ormskirk (Lenksheyr) da tavallud topgan. Murkrofting bolaligidanoq hayvonlarga qiziqishi tufayli mahalliy katta yer egasi tomonidan Lionga veterenarlikdan tahsil olish uchun yuborilishiga sabab bo`lgan. U birinchi ingliz veterenar jarrohi bo`lgan. U o`qishni tamomlab, Angliyaga qaytadi va Londonda otlar uchun kasalxona ochadi. Britaniyadagi birinchi veterinariya kollejiga asos solnishiga ham yordam bergan. U hayvonlarga shu qadar qiziqqanki, xatto 1795-yilda otlarni da’voloash uchun yo`riqnoma ham tuzgan. 1803-yilda Murkroft harbiy hizmatga chaqirilgan. Ost-India kompaniyasi direktori Edvard Perry Murkroftning ish samarasini ko`rgach, uni Bengaliyadagi otlarni zotini yaxshilash markaziga yuborgan. 1808- yilda Murkroft Kalkuttaga yetib kelgach, Hindistondagi Britaniya askarlari otlarining zoti pasayib ketganligini payqagan. 1811-yilda Murkroft Banorasga sayohat qilib, urchitish uchun mos keluvchi yaxshi ot izlagan. U bu yerdagi otlardan qoniqmagan. Ammo, Banorasdaligida Buxoroning “Dunyodagi eng katta ot bozori” ekanligi haqidagi mish-mishlarni eshitib qolgan. V.Murkroft Mir Izzatullo nomli eroniyni 1812 yilda Buxoroga zotli otlar bozorini topish yo`lidagi maqsadini amalga oshirish uchun safarga yo`llagan. Shu maqsadda avval Murkroft Mir Izzatullo bilan birga zotdor otlarbo`lishi mumkin bo`lgan Tibetga boradi, ammo, u yerdan zotdor ot nasli topilmagan. Tibet bo`ylab sayohat qilib yurgan kunlaridan birida 28 unga ikkita it tashlanib qoladi. Murkroft veterinar bo`lgani bois, bu ikki itlarni Yevropadan keltirilganligini darrov fahmlagan. Keyinchalik aholidan surishtirib, bu itlar rossiyaliklar tomonidan ancha avval olib kelinganligini eshitgach, Kalkuttadagi Ost-India kompaniyasi ma`murlarini Rossiyaning Markaziy Osiyoga intilishi haqida ogohlantirgan. Rossiyaning birinchi bo`lib Markaziy Osiyo xonliklariga keyin, Hindistonga yurish qilish niyatida ekanligiga ishongan. Murkroft bundan qariyb 500 yil avval Marko Polo tomonidan ta’rif berilgan Ahal Tekin otlarining tezlik va chidamdagi dovrug’i haqida eshitgan edi. Murkroft 1816-yildayoq Buxoroga ot sotib olish uchun yo`lga chiqishni rejalashtirgan. Ammo, Ost India kompaniyasi ma`murlari unga ruxsat bermagan. Murkroft o`z fikrida qattiq turib olgach, 1819-yil may oyida Ost India kompaniyasi siyosiy va maxfiy xizmatlar bo`yicha boshlig`i Charlz Metkalf unga Buxoroga sayohatga ruxsat bergan. Murkroft Rossiya tomonidan Buxoroga yuborilgan elchi N.Muravyov bilan bir yilda (1819-yil) ushbu davlatga yuborilgan. Murkroft g`arblik tarixchilar tomonidan ingliz – rus raqobati davrida Angliya tomonidan yuborilgan ”Birinchi o`yinchi” edi. Rossiyalik tarixchilar tomonidan esa Ingliz diplomatiyasi 1558-yildayoq yuborilgan Antoniy Jenkinson Buxoroga elchiligini ko`rsatib, razvedka hizmati ancha avvaldan olib borilgan deb ta’kidlasalarda, Jenkinsonning faoliyati ingliz- rus raqobati davriga to`g`ri kelmasligi va uni Rus podshosining o`zi tomonidan yuborilgani sababli, uni josus sifatida tan olib bo`lmaydi. Murkroft boshqa Rossiya elchilari Negri, Meyendorf va olim Eversman bilan bir paytda Buxoroda bo`lgan. Ost-Indiya kompaniyasi vakili Metkalf Murkroftdan siyosiy josus sifatida ham foydalanmoqchi bo`ladi. Murkroft sayohatga tayyorgarligi bir yilga cho`zilgan bo`lib, uning hamrohlari yaqindagina Kalkuttaga kelgan 19 yoshli Jorj Trebek va Jorj Gutri edi. Ekspeditsiyada 16 ot va 4000 funt sterling qiymatiga tovarlar, dori-darmonlar va qurollar bor edi. Bu tovarlar pichoq, to`pponcha va boshqa eng nodir mollardan iborat ediki, u rus mollarini ortda qoldirishini isbotlashi kerak edi. Negaki, Murkroftning maqsadi faqatgina ot olib kelish bo`libgina qolmay, balki Britaniya uchun imkon qadar shimolroqda bozorlar ochilishiga erishish ham edi. Biroq, Britaniya vakillari tomonidan Murkroftga hech qanday rasmiy maqom berilmagan. Agarda muammolar chiqqudek bo`lsa, Sankt Peterburg orqali hal etilishi lozimligi haqida aytilgan edi, xolos. 29 Murkroft kutilmaganda Buxoroga Afg`oniston orqali emas, balki Buxoroning sharqi orqali kirib kelishni ko`zlaydi. Negaki, bu paytda Afg`onistonda fuqarolar urushi kechar edi. Bundan tashqari, Murkroft shu orqali Hindistonning shimolidagi Ladakh va Sharqiy Turkistonga ham borishni va savdo imkoniyatlarini kengaytirishni ko`zlagan. U 1820-yil 24- sentabrda Ladakh markazi bo`lgan Lahor shahriga yetib kelib, uni hukmdori bilan savdo shartnomasini imzolaydi. Bu shartnoma Britaniyaga Markaziy Osiyo uchun to`liq yo`l ochishga imkon beradi. Murkroft Ladakhda deyarli ikki yil turadi. U Ladakhdaligida Transilvaniyalik Aleksandr Ksoma bilan uchrashgan. U bu yerda Tibet tilidan Vengriya tili o`zaklarini izlayotgan tadqiqotchiligini aytgach, unga Murkroft o`zining Tibet tili lug`atini bergan. Ksoma hech qachon o`z ilmiy ishini tugata olmagan bo`lsada, bu inson birinchi tibetshunoslikka asos solinishiga sababchi bo`lgan. Shu paytda kelib chiqishi eronlik bo`lgan Og`a Mehdi ismli Rossiya nomidan ish ko`ruvchi savdogar Sharqiy Turkiston va Ladakh hududida savdo karvonlarini tadqiq qilayotganligini eshitgach, Murkroft Ladakhda ko`p qolmaydi. Og`a Mehdi Sankt Peterburgga borib, Aleksandr I qabulida bo`lgan va unga ruscha Rafailov familiyasi berilib, Rossiya nomidan Kashmir va Ladakhga yuborilgan edi. Murkroft sayohatini davom ettirib, 1822-yil 3-noyabr kuni Kashmirga, 1824-yil 4-iyun kuni Jalolobodga yetib kelgan. U Amudaryodan o`tgan birinchi ingliz edi. Murkroft Amudaryodan Qarshigacha bol`gan masofaga 5 kun sarflaydi. U Qarshida amirning uchinchi o`g`li shahar noibi shahzoda Nasrullo (1803-1860) bilan uchrashadi. Ajablanarlisi shundaki, Murkroft Nasrulloga kamdan kam beriluvchi ta`rifni bergan. U juda oz suhbati davomida shahzodaning yuzidagi doimiy kulgusi va jozibali mehmondo`stligini va samimiy inson ekanligini qayd etgan. 1825-yil 25-fevral kuni Buxoroga kelgach, “Markaziy Osiyoning eng muqaddas shahri Buxorodagi minoralarning bexato tizim chizig`i” dan hayratlangan. U Buxoroga kirib kelar ekan, o`z kundaligida shunday so`zlarni yozgan: ”Biz besh yildan beri xavf- xatarlarimiz va darbadarligimiz sababchisini topdik. Biz shaharga kirib kelishimiz bilan xavotirlangan mahalliy bolalar bizni o`rus, o`rus ( ruslar, ruslar) deya chaqirishdi”. Murkroft keyin bilishicha, bundan to`rt yil avvalroq ruslarning elchilari sovg`a salomlar bilan kelishgan va savdo imkoniyatlarida yutuqlarni qo`lga kiritishgan. Buxoro amiri Haydar (1800- 1826) uni yaxshi kutib olgan bo`lsada, Murkroftning Buxoroga tashrifi samarasiz bo`ldi. Bozorlar allaqachon rus tovarlariga to`lib ketgan edi. 30 Inglizlar o`zlari bilan olib kelgan 80 sandiq turli mollar Buxoro qushbegisiga ko`rsatganlar. Bu mollarning katta qismini koshenil tashkil qilgan. Shuningdek, bu savdogarlar Buxoroning mashhur ot bozorlaridan golland dukatlariga arg`umoqlar sotib olganlar. Shu yo`l bilan ham golland dukatlari va grek dahmalari O`rta Osiyoga kirib kelgan. Ammo, Murkroft o`zi orzu qilganidek otlarni Buxorodan topa olmagan. A. Muhammadjonovning fikriga ko`ra, u Amurdaryo vodiysiga inglizlarning bosib kirishi mumkinligini aniqlash uchun yuborilgan razvedka qiluvchi ekspeditsiya edi. Ingliz josuslarini O`rta Osiyo hayvonot dunyosi emas, balki uning bozorlarida Britaniya hukmronligini o`rnatish qiziqtirardi. Murkroftaning olib kelgan hujjatlarini nashr etgan Vilson to`g‘ridan-to`g‘ri ko`rsatadiki, ekspeditsiyaning maqsadi O`rta Osiyoda Rossiya savdosini butunlay bitirish to`g‘ri kelmagan taqdirda, qisman bo`lsa-da, chek qo`yishdan iborat edi. Murkroft o`zi orzu qilgan otlarni Buxorodan topa olmagach va Buxoroning rus tovarlariga to`lib ketganidan so`ng uni xafsalasi pir bo`lib, tezda Buxorodan ketgan. Afg`oniston orqali ortga qaytishda, Balxda Jorj Trebek va Jorj Gutrini qoldirib, janubi-g`arbdagi bir qishloqqa ot sotib olish uchun so`ngi umid bahonasida ketib, shu bilan qaytib kelmagan. Keyinchalik Murkroft bergan ma`lumotlariga ko`ra, Jorj Trebek va Jorj Gutri 1825-yil 27-avgustda Afg`oniston shimolida kasallikdan vafot etganlar. Biroq 1840-yil oxirlarida ikki fransuz missionerlari - Huk va Gabe Lhasaga tashrif buyurganlarida mahalliy aholidan qandaydir Murkroft ismli noma`lum kelib chiqishli insonni bu hududda o`n ikki yildan beri yashaganligini eshitib qolganlar. Ular Murkroftga tegishli 10000 dan ziyod qo`lyozmalar, Markaziy Osiyo va Tibet xaritalarini topib olishgan. Fransuzlar bu paytga qadar Murkroft haqida eshitmagan edilar. 1841-yilda Murkroftning qo`l yozmalari Osiyo Jamiyati tomonidan topilib H.Vilson muharrirligida chop etilgan. Murkroft qo`lyozmalari Londonda nashr etilgach, kutilmagan sensatsiya bo`ladi. Uzoq yillik tortushuvli tadqiqotlardan so`ng, tadqiqotchilar Murkroft sayohati tarkibida bo`lgan kashmirliklardan biri Murkroft vafot etgach, uni kundaliklarini o`zi bilan shu yerga olib kelganligi aniqlandi. Ammo, ko`pchilik olimlar Murkroft olti yil davom etgan va ko`plab mablag` sarflangan Buxoro sayohati samarasiz yakun topgach, shuncha mablag` sarflangan sayohatni tashkillashtiruvchilar oldiga qaytib borishga g`ururi yo`l qo`ymagan, deb hisoblaydilar. Shu sabab, Murkroft yashirincha Tibetga ketib, bu yerda 31 o`zini kashmirlik deb tanishtirgan va o`n ikki yil davomida, ya`ni to o`limiga qadar savdo bilan shug`ullangan. Murkroftning urunishlari Shimoliy Hindistonda samarali kechgan bo`lsada, Buxoroni ingliz mollari bilan to`ldirish va bu yerdan zotdor otlarni olib kelish rejasi muvaffaqqiyatsiz yakun topgan. XIX asrning 20 – 30-yillarida O`rta Osiyo xonliklari Britaniya Hindistoni orqali yuborilgan maxsus missiyalar tomonidan juda sinchiklab o`rganila boshlaydilar. Bu vaqtlarda O`rta Osiyo xonliklariga yuborilgan ingliz ekspeditsiyalari oldiga qo`yilgan asosiy vazifalar: birinchidan, mamlakatning geografiyasini, iqtisodiy ahvolini hamda savdodagi umumiy holatini o`rganish bo`lsa, ikkinchidan esa, u yerlarda o`z ta’sirini kuchaytirish uchun mamlakatning siyosiy hayotida katta ta’siri bo`lgan kishilar bilan qanday qilib bo`lmasin yaqinlashib, savdo shartnomasini bog‘lashdan iborat edi. XIX asrning 20 – 30-yillarida inglizlar, asosan, O`rta Osiyo bozorlarini Angliya ta’siriga olish, u yerdan Rossiyani siqib chiqarishni o`z oldilariga maqsad qilib qo`ygan bo`lsalar, 40-yilga kelganda ular O`rta Osiyo xonliklarida o`zlarining siyosiy jihatdan to`la hukmronliklarini o`rnatish va Rossiyaga qarshi uch xonlikdan iborat koalitsiya tuzishga harakat qildilar. Bunday yurishning muhim bosqichlaridan biri 1831 – 1833-yillarda Hindistondan ingliz-hind harbiy va siyosiy razvedkasining agenti Aleksandr Byornsning Kobulga va Buxoroga yuborilishidan boshlanadi. A. Byornsga harbiy va geografik ma’lumotlar to`plash va Kobul hamda Buxoro hokim doiralari bilan savdo va diplomatik aloqa bog‘lash topshirilgan edi. Ost-Indiya kompaniyasi leytenanti Aleksandr Byorns 1829-yilda Hind daryosiga sayohat qilgan. 1831-yil 21-yanvarda u Ser Charlz Metkalf va Lord Elenborou tomonidan Lahorga qirol Villiam IV tomonidan sovg`a qilingan otlarni roja Ranjit Singhga topshirish uchun yuborilgan. Negaki, Byorns o`sha paytda fors, arab, hind va Hindistondagi mahalliy kichik tillarni ham o`rganib olgan edi. Britaniyaliklar otlarni Sind daryosida kemalarda Lahorga olib kelganlar. Roja Ranjit Singh zotdor otlar va sovg`alarni ko`rib, Britaniya kompaniyasiga Lahor orqali Afg`oniston va Turkistonga o`tib savdo qilishga ruxsat bergan. 32 Aleksandr Byorns endi avval Afg`onistonga, so`ngra u yer orqali Hindikushga o`tib, u yerdan Buxoroga bormoqchi bo`ladi. Ammo bu paytda Britaniyada hokimiyatni qo`lga olgan Vigilar partiyasi hukumati Yuqori Osiyoni Rossiya ta`zyiqidan saqlab qolib bo`lmasligi fikrida turar edilar. Shunga qaramay Ser Villiam Bentik Byornsga elchilikka ruhsat beradi. Josuslik missiyasiga O`rta Osiyo bilan savdo aloqasini kuchaytirish va O`rta Osiyo savdogarlarini Rossiya ta’siridan Britaniya ta’siriga tortish uchun Hindistondan O`rta Osiyoga yangi savdo yo`li ochish, shuningdek, Rossiyaning Nijegorod yarmarkasiga o`xshagan savdo punktini ochish uchun eng qulay joyni belgilash yuklangan edi. Ekspedisiya tarkibiga ingliz doktori Jeyms Jerrard va ikki hind - Muhammad Ali va Mohan Lallar kiritiladi. 1832-yil 17-martda Panjobdan o`tib Afg`onistonga kirar ekan, Byorns va uning jamoasi ikkinchi qiyofasiga kiradilar. Barcha kiyimlarini afg`on kiyimlariga aylantirib oladilar. Negaki, o`sha vaqtlarda aholi tomonidan hech qanday xorijlik sayohatchi kelganligi to`g`risidagi mish-mishlar bo`lmasligi va qaroqchilar tomonidan talanmaslik kerak edi. Byorns o`zi yozganidek, hatto qo`liga osiyoliklarniki kabi taqinchoq ham taqib olgan edi. Byorns o`zining Ost India kompaniyasi vakili ekanligi haqidagi hujjatlar va xatlarni qo`liga, oltinlarni esa belidagi kamariga bog`lab olgan. Hatto doktor Jerrardga ham aholi ko`z o`ngida hech qanday dori darmondan foydalanmaslikni, bundan tashqari diniy mutaassiblik yuqori bo`lgan Afg`onistonda xristianlikni hech qanday belgisini olib yurmaslik, diniy marosimlarni qilmaslik va cho`chqa go`shti istemol qilmaslikni buyurgan. 30-aprel kuni Qobulga kirib, mehmonxonada qolish chog`ida ularning yuklari tekshiruvdan o`tkazilgan. Ammo, Byornsning sekstanti va doktorning preparatlarini tekshirganlar ularni zamonaviy texnika ekanligini payqay olmaganlar. Qobulda ekspedisiya Do`stmuhammadxon qabulida bo`ladilar. Afg`on amiri Byornsga o`z dushmani bo`lgan Ranjit Singhga qarshi kurash uchun birlashish taklifini beradi. Ammo, Byorns Ranjit Singh Britaniyaning hozirgi kundagi do`sti ekanligini aytgan. Do`stmuhammadxon undan Yevropadagi davlatlar haqida, ularning mudofaasi haqida surishtirgan. Hatto Britaniyaning Afg`onistonga da`vosi bor yo`qligini ham so`ragan. Byorns Do`stmuhammadxonni Britaniyaning Afg`onistonga hech qanday agressiyasi yo`qligiga ishontirgan. Do`stmuhammad Byornsni Buxoroga 33 jo`nashini eshitgach, u o`tadigan Balx hududlari eng xavfli yo`llar ekanligini aytgan. Byorns bir necha yil avval shu hududda halok bo`lgan Murkroft taqdirini yaxshi bilgan va bu haqda o`z kitobida Murkroft va Trebeklar Balxdagi devorlardan biriga suvab yuborilgan deb yozgan edi. Byorns jamoasi Balxdan Amudaryoga osonlikcha yetib olgan. Hindistondagi ingliz rasmiylariga Amudaryoning navigatsiya qobiliyati haqida xat yuborgan. Byorns shuningdek, kundaligida Amudaryoning strategik qobiliyatiga to`xtalib: “Daryo flot harakatlanishi uchun juda qulay, tekkis yo`nalishda oqib, qoyalar va girdoblar yo`q”. degan ma`lumot qoldirgan. Bundan tashqari, Byorns daryoning eng chuqur joylari, uning deltasi va Orol haqida ham ma`lumotlar bergan. U xavfsizlikni yanada kuchliroq ta`minlagan. U shunday yozadi: “Meni qaroqchilar ta`lamasligi uchun, jami bo`lib bir funtga teng kiyim kiyib oldim. Qobuldaligimda esa, eng arzon libosni atayin sotib oldim. Men Buxoro libosidaman va soch soqolimni ham huddi fors shoirlaridek o`stirdim. Ovqatni ham sanchqida emas, qo`limda yeyman. Ko`pincha daraxt tagida uxlayman. Agar biron kishi uyiga taklif qilsa, men forschani o`z ona tilim kabi gapira olamanki, hech kim yevropalik ekanligimni sezmaydi. Hatto, Islomni ibodatlarini ham o`rganib olganman va ularni amalga oshira olaman. Negaki, men kompaniyaga (Ost Indiyaga) kirayotganimda qo`limni yuragimga qo`yib ont ichganman. Mahaliy insonlar meni Aleksandrning sharqcha ismi Sekundar (Iskandar) deb atashadi. 1832-yilning 27-iyun kuni Byorns bir karvonga qo`shilib olib, Buxoro darvozalariga yetib keldi. Musulmon va sharq an`analarini bilgan Byorns Buxoro arkida otdan tushib, piyoda kirib kelgan. Arman savdogari niqobi ostida Buxoroda bo`lgan A. Byorns zimmasiga yuklatilgan vazifalardan biri Buxoro hukumatidan bu yerda Angliya Ost-Indiya kompaniyasi savdo uyini ochishga ruxsat olishdan iborat edi. Kompaniyaning Buxoroda savdo uyi ochishga bo`lgan harakatlari zamirida siyosiy manfaatlar yashiringan edi. Savdo uyi faoliyati kompaniya josuslarini O`rta Osiyoga yuborish va shu orqali mintaqaning avvalo, iqtisodiy so`ngra siyosiy qaramligini Britaniya manfaatlariga bo`ysundirishdan iborat edi. Uni Buxoro qushbegisi kutib olgan va o`zaro suhbat olib borgan. Byorns qushbegiga sovg`alarni taqdim etgan, shu sabab qushbegi bilan o`rnatilgan yaqinlik Byornsga Buxoro shahrida erkin yurish imkoniyatini beradi. 34 A.Byorns o`z oldiga qo`yilgan vazifalarni muvaffaqiyat bilan bajarish uchun har xil va’dalar, hamda, vaqti kelganda, “ochiqqo`llik” bilan oltin ulashish kabi yo`llarni qo`llaydi. U Buxoroda xonlikning ingliz hokimligiga bo`ysundirish uchun kerak bo`lgan har xil iqtisodiy, siyosiy va harbiy ma’lumotlarni to`playdi. Buhoroda u O`rta Osiyo savdosi to`g‘risida, savdo yo`llari va markazlari, hamda chiqariladigan va olib kelinadigan asosiy mollar to`g‘risida turli ma’lumotlar to`playdi. Ayniqsa, uni O`rta Osiyoga Rossiyadan keltiriladigan sanoat mollari qiziqtirar edi. Hatto, Buxoro bozorlariga olib kelingan rus sanoat mollarining ro`yxatini ham olgan edi. Bu dalillardan ma’lumki, inglizlar O`rta Osiyo bozorlaridan Rossiyani tamoman siqib chiqarish uchun, avvalo, u bozorlardagi holatni o`rganganlar. Chunki, bu bozorlarda Rossiyaga raqib bo`lish uchun, birinchi navbatda, bu yerga keladigan rus mollarini va ularning narxlarini bilish lozim edi. A. Byorns O`rta Osiyo savdogarlarini Rossiyaning Nijegorod yarmarkasidan tortish uchun kelgusida tashkil etiladigan yangi ingliz yarmarkasiga Hind daryosining o`rta oqimidagi Derag‘ozixon mavzesini belgilagan edi. Shunday qilib, A. Byorns Buxoroda, umuman O`rta Osiyoda juda chuqur razvedka olib bordi va inglizlarning O`rta Osiyoning eng ichkari hududlariga bosib kirishi va O`rta Osiyo xalqlarini qul qilish rejalarini amalga oshirishi uchun juda kerakli ma’lumotlar bilan Britaniya hukumatini ta’min etadi. Byorns Buxorodagi binolar, dorga osish marosimlari, qul, bozorlariga sayohatlar qilgan. Amirlik tarixini o`rgangan. A. Byorns o`z hisobotida Amir Husayn (amir Nasrulloning katta akasi) o`limi tafsilotlarini jahon tarixshunosligida ilk marta yoritib, amirning Hakim Qo`shbegi tomonidan taomga qo`shib berilgan og’udan zaharlanish natijasida o`lganligini aytadi. Byorns Buxoro xonligining harbiy qudratiga o`z kundaliklarida alohida bob ajratadi. U shunday yozadi: “Amir musulmon davlatlari orasida eng qattiqqo`l tartiblarni o`rnatgan. U Turkiya, Xitoy, Rossiya va Afg`onistondan kelgan elchilarni muntazam qabul qilib turadi. U mullalar va shu turdagi ruhoniylarga tayanib, o`zining mutlaq imkoniyatlarini mustahkamlagan. Buxoro harbiy qo`shini viloyatlardan yig`ib kelinadi, qat`iy intizom mavjud emas. Jami 20000 ot va 4000 piyoda qo`shindan iborat. 41 ta artileriya ham mavjud. Bundan tashqari “Eljar” nomli militsiya qo`shini ham mavjud. Balxdan 20000 qo`shin olib kelinadi. Amudaryoni janubidagi hududlardan yana 10000 qo`shin yig`iladi. Bundan tashqari turkmanlardan 35 ham qo`shin yig`ish imkoniyati bor. Ammo, bu qo`shin faqat o`z qo`mondoniga bo`ysunadi. To`lov esa ularni qo`mondoniga yer, askarlarga esa don berish bilan to`lanadi. Asosan qilichlar bilan qurollanishgan. O`zbeklarda o`t ochuvchi qurollar juda kam. O`zbeklar hind va afg`onlardan farqli ravishda doimo qinida pichoq taqib yuradilar. Ular dushmanlardan qo`rqmaydilar, balki juda ham jasur va dovyurakdir. Ammo askarlikda no`noqlar. Artileriya bo`yicha mutaxasis yo`q. To`plar o`zining xarakatlanish vositalaridan ajralib yotadi”. Byorns o`z kundaligida har bir viloyatda qanchadan qo`shin borligi haqida jadval ham bergan. Byorns Buxoroning diplomatik munosabatlari haqida ham ma`lumotlar to`plagan holda, Buxoroni qo`shni Xiva va Qo`qon xonliklari bilan munosabati yomonligini, ular jiddiy raqiblar ekanligini qayd etgan. Shuningdek, A. Byornsning o`zbek xalqi xususida bildirgan fikrlari diqqatga sazovordir: "O`zbeklar muomalada kamtar va samimiy. Ular mening kim ekanimni bilmaganliklaridan, barcha narsalar xususida, hukmdorlari va siyosatdan tortib, bozordagi ahvol haqida ham tortinmay so`zlashdilar". Bir oyga yaqin vaqt mobaynida amir Nasrullo Aleksandr Byornsni qabul qilmagan, shu sabab barcha kelishuvlar qushbegi bilan olib borilgan. Byorns Xiva xonligiga sayohati qushbegining Xiva xonligi chet elliklar uchun juda xavfli ekanligi haqidagi ma`lumoti tufayli qoldirilgan, natijada Byorns Marv va Astrobod orqali Eronga ketgan. 1833-yil 18-yanvarda Fors ko`rfazi orqali Bombeyga, 20-fevralda Kalkuttaga yetib kelib, boshidan o`tkazganlarini hisobotini tayyorlagan. Uning 1834-yilda Angliyada nashr qilingan sayohat kundaligi mashhur bo`lib ketgan va London, Parij geografiya jamiyatlari tomonidan ko`p nusxada nashr qilingan. 1835-yilda Hindistonga qaytgach, 1836-yilda Qobulga elchi qilib yuborilgan. 1839-yildan to o`limiga qadar Qobulda muntazam siyosiy agent vazifasini bajargan. Inglizlar o`zlarining bunday o`taketgan tajovuzkor rejlarini amalga oshirish uchun qilayotgan harakatlarini berkitishda boshqa xalqlardan ayrim kishilarni yollab, O`rta Osiyoga yuborar edilar. “Tarixi Turkiston” asarining muallifi Mulla Olimning bergan ma’lumotlariga qaraganda, 1834-yilda Eron orqali Buxoroga Abdulsamad Tabriziy nomli kishi yuboriladi. Abdulsamad birinchi marta Eronda ingliz agenturasi tomonidan yollanib, Hindistonda maxsus harbiy va siyosiy josuslik maktabini o`qib 36 bitirgan va Afg‘oniston orqali Buxoroga yuborilgan edi. Bu ingliz razvedkachisining faoliyati ingliz agressorlari O`rta Osiyoda olib borgan qo`poruvchilik ishlarining qanchalik chuqur va o`tkir ekanligini ko`rsatadi. Abdulsamad Buxoroga kelgach, ingliz agenturasi tomonidan topshirilgan vazifalarni bajarishga kirishdi. Tez orada u Buxoro amiri Nasrulloning ishonchini qozonib, Buxoroda Yevropa tartibida muntazam qo`shin tuzishga kirishadi. U muntazam qo`shin uchun hatto ikki yuzga yaqin Eron asirlarini ham sotib oladi. Abdulsamad ingliz namunasidagi to`plar quyish uchun maxsus korxonalar tashkil qiladi. Bu korxonalarda to`plardan tashqari har xil qurollar va harbiy aravalar tayyorlattirdi. U shaxsan o`zi qo`mondonlik qilish uchun otliq askar va to`pchilar otryadini uyushtiradi. Abdulsamad asta-sekin amir Nasrullo oldida shunchalik obro`ga ega bo`ladiki, xatto 1842-yilda Buxoroda bo`lgan N. Xanikov, birdan-bir Abdulsamadgina xonlikda ta’sirga ega bo`lgan kishi, deb yozgan edi. Shu vaqtlarda Buxoro amiri Nasrullo esa unga noiblik vazifasini beradi. U Buxoro xonligining butun harbiy qo`shini ustidan qo`mondonlikni o`z qo`liga olib Buxoro amirining yurishlarida ishtirok qila boshlaydi. Uning to`plari va yangi tartibdagi otryadlari vositasi bilan Xo`jand, O`ratepa shaharlari, Shom va Mahram qal’alari bosib olinadi. Ammo, oradan ko`p o`tmasdan, Buxoroda Abdulsamadning haqiqiy basharasi ochilib qoladi. Chunki, u, bu vaqtlarda Buxoroga kelgan ingliz agentlari bilan yaqin aloqada bo`lib, ingliz agenturasi foydasiga ish olib bormoqda edi. N. Zalesov, 1842-yilda Buxoroga borgan rus elchisi K. Butenev Abdulsamadning huzuriga kirgan vaqtida uning polkovnik Stoddart bilan suhbat qilib o`tirganini uchratganligi to`g‘risida yozadi. Mulla Olim ham o`z asarida, keyingi vaqtlarda Buxoroda Abdulsamad to`g‘risida turli gaplar ko`payib ketganligi sababli, u o`ziga tegishli kishilar bilan Buxoroni tashlab qochib ketganligini bayon qiladi. Lekin Abdulsamad qo`lga tushirilib, Buxoro amiri tomonidan avval zindonga tashlanadi va keyinchalik osib o`ldiriladi. Shunday qilib, Abdulsamad Buxoro xonligiga ingliz ta’sirini o`rnatish uchun O`rta Osiyoga Britaniya agenturasi tomonidan yuborilgan birdan-bir ham siyosiy, ham harbiy jihatdan qurollangan ingliz razvedkachisi edi. 1838–1840-yillarda Britaniya agenturasi Rossiya va Xiva xonligi o`rtasidagi diplomatik aloqalarning keskinlashganligidan foydalanib, O`rta Osiyo xonliklari ustidan Angliyaning siyosiy hukmronligini o`rnatish va 37 ularni birlashtirib, Rossiyaga qarshi qo`yish uchun Abbot, Shekspir, Stoddart va Konolli kabi razvedkachilarni yuboradi. Ingliz razvedkachilari va diversantlarining eng ko`zga ko`ringanlaridan biri polkovnik Stoddart Angliya Tashqi Ishlar ministri Palmersonning buyrug‘i bilan Buxoro xonligidagi “rus qullarini ozod etish” bahonasi bilan 1838-yilda Buxoroga kelgan edi. Haqiqatda esa, Stoddartning asosiy vazifasi Buxoroning hokim amaldorlari bilan Rossiyaga qarshi birgalikda kurash olib borish uchun shartnoma tuzishdan iborat edi. “Tarixi Turkiston” asarida inglizlarning Buxoroda olib borgan agressiv va qo`poruvchilik ishlari to`g‘risida juda qimmatbaho ma’lumotlar keltiriladi. Asarda berilgan ma’lumotlarga qaraganda, ingliz razvedkachisi Stoddart amir Nasrullo tomonidan ikki marta qabul qilinib, quyidagi masalalar yuzasidan muzokaralar olib borilgan edi: “Elchi bo`lib kelgan Stoddartning maslak va muddaosi inglizlar tarafidan biror turli yomon niyat, zarar keltirmaslikka amirni ishontirib, boshqa davlatning, ya’ni Rossiyaning bu mamlakatlarga qasd va tajovuzidan saqlanmoqni va mudofaa etmoqni xohlaganidan iborat edi. Buning ila baravar, agar amir xohish qilib, munosib ko`rsa, Buxoro askarlarini jadid va tezotar to`plar ila salohlantirmoq va askariy muallimlar bermoq va Rossiyaning xuf’ya harakat va muddaosidan Buxoro hukumatini xabardor qilmoq edi”. Buxoroda Stoddart o`zining diplomatik vazifalari bilan kifoyalanmasdan, ingliz agenturasi uchun kerakli ma’lumotlar to`plash uchun shaharda ertadan-kechgacha sanqib yurar edi. U, Buxoroda shunchalik surbetlik va qo`pollik bilan ish olib borgan ediki, hatto Buxorodagi odatlarga rioya qilmasdan, xonning saroyi oldidan ot ustida o`tgan edi. Bu voqea inglizlarning agressiv maqsadlarini sezib qolgan amir Nasrulloga Stoddartni zindonga tashlash uchun yetarli bahona bo`lgan edi. Lekin Mulla Olim o`z kitobida bu voqeaga Stoddart faqat Sharq urf- odatini buzganligi uchun zindonga tashlangan, deb bayon qiladi. Stoddartning takliflariga amirning qiziqib qaramasligi hamda uning Buxoro xonligi poytaxtida olib borgan amaliy harakatlarining buxoroliklar tomonidan kuzatib borilishi, shuningdek, oxirida Stoddart tutilib, zindonga tashlanishi Angliyaning Buxoroga nisbatan qo`pol bir g‘arazda ekanining amir Nasrullo tomonidan payqalishi natijasi edi. Angliyaning Afg‘onistonga nisbatan olib borayotgan agressiv muomalasi Buxoro 38 hukmron doiralarining ko`zini ochmasligi mumkin emas edi. Shuning uchun ham Rossiya bilan Buxoroning iqtisodiy munosabatlari tarixida ochiqdan-ochiq agressivchilik g‘arazlarining yo`qligi va Buxoroning iqtisodiy o`sishi, Rossiya bilan tarixiy bog‘lanib qolganligi bu aloqalarga xalaqit beradigan har bir harakatga Buxoro hokim doiralarining shub- ha bilan qarashiga majbur etardi. Inglizlarning Afg‘oniston poytaxti Kobulgacha bosib kelishi (1839) va Angliya hukumati Stoddartni ozod etishni so`rab Buxoro amiriga xat yuborishidan xavfsiragan amir Nasrullo elchini ingliz josusini zindondan bo`shatishga majbur etadi. Ammo Stoddart o`z qabih maqsadlarini amalga oshirmasdan Hindistonga qaytishni istamaydi. Stoddart Hindiston hokimlaridan biriga: “Men bu yerda biroz qolishga qaror qildim, yer sharining bu qismidagi mamlakatlarda Britaniya mamlakatining zo`r ta’sirini joriy qilish uchun qo`limdan kelgan barcha chorani ko`raman”, degan mazmunda xat yozgan edi. Ammo, Stoddart Britaniya agenturasi uchun Buxoroda deyarli hech qanday ish qilishga ulgurmasdan, yana ikkinchi martaba zindonga tashlandi, uning to`plagan ma’lumotlari esa Buxoroda qolib ketdi. Kolonel Charles Stoddart 1838-yil 17-dekabrda Buxoroga keladi. U o`z oldiga Amir Nasrullo bilan Biritaniya Ost Indiya kompaniyasi o`rtasida Rossiya imperiyasiga qarshi ittifoq tuzish rejasini qo`ygan edi. A. Leman o`z asarida XIX asrning 40-yillarida inglizlarning Buxoro xonligida olib borgan tajovuzkorlik ishlariga oid ma’lumotlar ham keltiradi. Ayniqsa, bu vaqtlarda Buxoroda bo`lgan ingliz agentlari: Stoddart va Konollilar va ularning Buxoro hukmron doiralari bilan olib borgan muzokaralari to`g‘risida ko`p qiziq ma’lumotlar berilgan. Uning yozishicha, ingliz agentlari amir bilan uchrashuvda Buxoroga faqat ilmiy maqsadlar bilan kelganliklarini bayon qilishlariga qaramasdan, amir Nasrullo ularning haqiqiy maqsadlarini bilishga harakat qilgani sababli, ularni bir necha marta ketma-ket qabul qilgan. (“Qabul” esa, kun bo`yi va kechasi bilan davom etar edi). Xatto amir Nasrullo Konolli ingliz hukumatining haqiqiy agenti ekanini va Buxoro uchun xavfli maxfiy bir maxsus yo`riqnoma bilan kelgan bo`lishi kerak, deb gumon qilayotganini to`g‘ridan-to`g‘ri aytgan edi. Inglizlar O`rta Osiyo xonliklari bozorlarini o`z sanoat mollari sotiladigan bozorga aylantirish yo`lida turli usullardan foydalanganlar. Xususan, ular ayrim buxorolik savdogarlarni o`z tomonlariga og’dirish usulini qo`llaganlar. 1854-yilda Bombayga savdo ishi bilan borgan 39 buxorolik yahudiy Isoq Yusufov o`g‘li Venyamin Isoqov bilan ingliz fuqaroligini qabul qilgan. 1867-yilda esa Parijda bo`lgan chog’ida Venyamin ukasi Yaqub Mamanni ham Angliya fuqaroligiga o`tkazgan. Ingliz hukumati shu yo`l bilan ham O`rta Osiyoda mustahkamlanib, mustamlakachilik to`rini bu hududga ham yoyishni maqsad qilgan edi. Yuqorida qayd qilinganlar asosida, XIX asrning 30 – 40-yillarida inglizlarning o`z sanoat mollari bilan O`rta Osiyo bozorlariga kirib kelishga zo`r berib qilgan harakatlari Rossiya hukmron doiralari hamda rus savdogarlari o`rtasida bezovtalik tug‘dirgan bo`lsa ham, lekin Rossiya va O`rta Osiyo, jumladan Buxoro xonligi o`rtasidagi savdoning umumiy holatiga aytarlik ta’sir etgan emas, degan xulosaga kelish mumkin. Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|