O‘zbekiston respublikasi
BUXORO XONLIGI TARIXI HAQIDA MANBALAR
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6 BUXORO XONLIGI TARIXI HAQIDA MANBALAR Reja: 1. Buxoro xonligi tarixi haqida mahalliy tarixchilarning asarlari 2. Buxoro tarixi haqida yevropalik sayyoh va elchilarning esdaliklari 3. Buxoro-Rossiya munosabatlarining o`rnatilishi va Rossiya xonligi haqida to`plangan ma`lumotlar 4. Buxoroda ingliz josuslarining faoliyati va ularning maqsadlari 5. XX asrda sovet tarixshunisligida Buxoro xonligi masalasi 6. Mustaqillik yillarida Buxoro tarixini o`rganilishi Buxoro xonligi tarixi haqida mahalliy tarixchilarning asarlari. Shayboniylar sulolasi hukmronligi davrida Movarounnahrda fan va madaniyat rivoj topdi. Shayboniyxon hayotligi chog’idayoq yozilgan turli manbalarda Muhammad Solihning chig’atoy – turkiy tilidagi “Shayboniynoma”, Fazulloh ibn Ro’zbexonning forscha “Mehmonnomayi Buxoro”, Kamoliddin Binoiyning forscha “Shayboniynoma” asarlarida Jo`ji avlodlarining Movarounnahr taxtini egallashi, o`zaro ikki mintaqa o`rtasidagi o`zaro aloqalar qayd etilgan. Shayboniyxon haqida yozilgan ushbu asarlarning mazmuni shindaki, uning madaniyatga homiylik qilgani o’zi ham o’qimishli o’tkir badiiy va ijodiy did egasi bo’lganligi tufaylidir. Ma’rifatparvar xonlar saroyida to’plangan olimlar shoir va yozuvchilar ilm fanining turli yo’nalishlari bo’yicha ijod qiladilar va yozgan asarlari bilan jahon tarixi va madanyati xazinasiga munosib hissa qo’shdilar. XV asr oxiri va XVIII asrlar davomida tarix ilmi bobida juda kata monumental asarlar yaratiladi. Muhammad Haydar yoki Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy”, Ma’sud Ibn Usmon Ko`histoniyning “Tarixi Abulxayrxoniy” Muhammad Solihning “Tavorihi Gurida” asarlari shular jumlasidandir. Muhammad Solih (1455 - 1535) o’zbek shoiri tarixchi davlat arbobidir. Dastlabki ta`limni Xorazmda olgan 1499-yildan e’tiboran Shayboniyxon saroyida xizmatda bo’lgan. Shayboniyxon unga “amir ul-umaro”, “malik ush-shuaro” unvonlarini bergan. Shayboniyxonning harbiy yurishlarida birga bo’lgan. Shu davrda u “Shayboniynoma” asarini yozgan. Keyinchalik ushbu asar boshqa tillarga tarjima qilinib jahon tarixi adabiyotiga taqdim etildi. 7 Zayniddin Mahmud Vosifiy (1485-1556) uning asarlari orasida o’z davrining tarixiy shaxslari qatorida Alisher Navoiyning hayotidan ba’zi lavhalar ham keltirilgan. Saroy shoiri sifatida Vosifiy hukmdorlar amaldor to’ralar va savdogarlarga atab madhiyalar va qasidalar yozgan. Ularning buyurtmalari asosida she’rlar ijod qilgan. Farmonlar va yorliqlarning matnlarini tuzgan. Saido Nasafiy (1637-1710) “Ubaydullanoma” muallifining iborasi bilan aytganda Buxoro shoirlari taxtida sulton deb nom chiqargan shoir va yozuvchidir. U tojik adabiyoti va tojik adabiy tilining rivojlanishida o’ziga xos o’rni bo’lgan mutafakkirdir. Turdi Farog’iy (XVIII asrning birinchi yarmi taxminan 1701-yil) va Bedil (asl ismi Mirzo Abdulqodir 1644-1721) birgalikda Buxoro tarixini yoritishda sezilarli iz qoldirganlar. Ushbu tarixchilar mutafakkirlarning qoldirgan boy merosidan V.V. Bartold, A. Yakubovskiy, S.Ayniy va boshqa ilmiy tadqiqotchilar o’z davrida foydalanganlar. Keyinchalik esa o’zimizning yosh tarixchilarimiz tomonidan tadqiq etilib o’rganilgan. XVI-XVII asr davri haqida aynan Buxoroning ijtimoiy-iqtisodoiy strukturasi haqida va hukmdorlarning shaxsiy fazilatiyu olib borgan islohotlari to’g’risida Yaqin Sharq va Uzoq Sharq davlatlari yozma hujjatlarida uchraydi. Eron va Hindiston bilan olib borilgan diplomatik aloqalari natijasida qoldirilgan hujjatlar ham bunga guvohlik beradi. Mamlakatdagi siyosiy vaziyat qanday bo’lishidan qat’iy nazar Ashtarxoniylar ilm, madaniyat, san’at va me’morchilikka homiylik qilganlar. Shuning uchun ham Shayboniylar davrida rivoj topgan fan va madaniyat o’z an’analari bo’yicha ashtarxoniylar davrida ham davom etdi. XVII asrda ijod qilgan ilm ahli shoirlar va tarixchilar ilgaridan kam bo’lmaydi. 1692-yilda Muhammad Badiy Samarqandiy tomonidan bitilgan tazkirada shu asrda yashagan 165 nafar ijodkorning nomi tilga olinganligi bu fikrning isbotidir. Bundan tashqari xonlikda bir yuz ellikdan ortiq madrasa bo’lgan. Qonuniy bilim sohibi Mahmud Ibn Vali o’zining 1636-yilda yozilgan “Bahr ul- asror” asarida Samarqand Buxoro shaharlarida yashagan 20 nafar olim haqida ma’lumot beradi. Olim tilga olgan shoirlar Saido Nasafiy, G’ofur Samarqandiy, Kufiniy, Vohibiy, Buxoriy shular jumlasidandir. Mirzo Sodiq Munshiy ashtarxoniylar sulolasi xonlarining kirdikorlarini fosh qiluvchi “Dahmayi shoxon” manzumasni yozgan. 8 Muhammad Balxiy “Subxonqulinoma” masnaviysini bayon etuvchi Muhammad Amin Buxoriyning “Muhid ut-tavoriy” (Tarixlar dengizi), Abdurahmon Tolening “Abul Fayzxon tarixi”, Muhammad Yusuf Munshiyning “Muqimxon tarixi” Xojamqulixon Balxiyning “Qipchoqxon tarixi” asarlari shu davrning mashxurlaridan hisoblanadi. Subxonqulixonning zamondoshi shoir Turdi (1702-yilda vafot etgan) ning ijodi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. U Subxonqulixon va uning rolini amaldorlariga qarshi ko’tarilgan xalq qo’zg’oloni qatnashchisi, she’rlarida xalqni zulmga qarshi birdamlikka, birlashishga da’vat etgan jasur shoirdir. Ashtarxoniylar zamonida Boboraxim Mashrab (1640-1711), So`fi Olloyor (1644-1723) va boshqa tasavvuf namoyondalari ijodi xalq mehrini qozonadi. Tariqat namoyondalari insonni ulug’lab uning xaqqa yetishuvini tashviq qiladilar. Xoja Samandar Termiziyning “Dastur-ul mulk” asari Subxonqulixon davri davlatchiligi tarixi va tuzimi haqidagi asardir. Mutribiyning “Tazkirot ush shuoro”, Maleho Samarqandiyning “Muzkkir ul-ashal” (1602), Mulla Sodiq Samarqandiyning “Riyoz ush-shuoro” kabi asarlarida davrning muhiti tarixiy jarayonlar asosida yoritib berilgan. Ahmad Donish Mahdum ibn Nosir (taхallusi Kallo) (1827-1897). O’z davrining yirik marifatparvar olimi va faylasufi, yozuvchisi va astranomi, tarixchisi va arxitektori musavviri va musiqa nafisi bol`ib, bizgacha yetib kelgan asarlari jumlasiga “Nomus al-azam” (Ulug’ qonun), “Muntahab al-azam” (Tanlangan qarorlar) “Navodir ul-vaqol” (Noyob voqealar) va “Risoli muxtasari va tarixi saltanati xonadoni amironi Mang’it” (Mang’it amirlari xonadoni saltanatining qisqacha tarixi)lari kiradi. Buxoro amiri elchisining kotibi sifatida 3 martta Rossiyada bo’lgan. Ahmad Donish har tomonlama Rossiyaga nisbatan orqada bo’lgan amirlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzimni tanqid qiladi. Rus madanyatini omma o’rtasida tinmay targ’ib qiladi va undan o’rganishga chaqiradi. Uning asrlarida oddiy mehnatkash xalqqa munosabat yaxshi Donish xalqni ma’rifatli qilish uning madaniyatini oshirish yo’li bilan “adolatli” monarx hokimiyati rahbarligida mavjud bo’lgan nohaqlik va adolatsizlikni yo’qotib baxtli hayot qurish mumkin deb hisoblardi. Muhammad Yusuf Bobojonbek o’gli Bayoniy (1840-1923) o’zbek adabiyotining yirik tarjima va hadot tibbiyot ilmining bilimdan kishilaridan biri sifatida tanilgan. Uning turli tildagi asarlarida Xorazm, Buxoro, Qo’qon xonliklarining tarixi madaniyati va xorijiy davlatlar bilan 9 munosabatlari to’g’risida ishonarli va muhim fikrlar bayon etilgan. Bayonining tarixiy asarlarini o’rganish materiallar tarixiy voqealar, adabiyot, madaniyat ahlining hayoti va ijodi tanishtirish ham katta ahamiyatga egadir. Bayoniy Mavlono Darvesh Ahmad tomonidan 1092- (1681) yilda arab tilida “Shohoiful ahbor”, Ali Muhammad al-Xivaqiyning “Shayboniynoma”, Abu Zafar Zarrat Taboriyning arab tilida yozilgan umumiy tarixga oid “Tarixa Taboriy” va boshqa asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Ushbu tarjima asarlari bilan birga Bayoniy “Shajarai Xorazmshohiy” asarlar ham ijod etadi. Bundan tashqari Buxoro xonligi tarixnavisligida Xiva, Qo’qon xonliklarida yashab ijod qilgan olimu fuzalolari ham o’z hissalarini qo’shishgan. Jumladan Muqumiy, Furqat, Zavqiy, Muhi Hoqandiy, Bezdaq va boshqalar shular jumlasidandir. XX asr boshlaridan boshlab Turkistonda ish boshlagan Yosh Buxoroliklar tomonidan yozilgan kitoblar va davriy nashrlar ham xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqida ma’lumotlar beradi. O’zining kitoblarini yaratgan Avloniy, Cho’lpon va boshqalar shular jumlasidandir. Ashtarxoniylar sulolasi davridagi Buxoro xonligi tarixi “Tarixi Muqimxoniy”, “Ubaydullonoma” “Tarixi Abulfayzxon” asarlarida bayon qilinadi. “Tarixi Muqimxoniy” asarining muallifi - Muhammad Yusuf munshiy ibn Xo’ja Baqo (XVII asr) dir. Muallif maqsadiga ko’ra «Tazkirai Muqimxoniy» ikki qismdan iborat bo’lishi zarur edi. Asarning birinchi qismida Ashtarxoniylardan Muhammad Muqimxonning Balx taxtiga o’tirishi 1109 yil (1697 yil 15 noyabr’) dan boshlab, 1704 yil bilan tugagan. Muallif so’ziga ko’ra, «agar uning hayot sha`mini charxning telba shamoli o’chirib qo’ymasa va umrining chopqir oti-ni yo’qlik dengizi to’lqinlari o’z domiga tortib ketmasa», u 1704-1705 yillardan keyin Balx va Buxoroda sodir bo’lgan voqealarni yoritishga ahd qilgan edi. Aftidan, bu orzusini ro’yobga chiqarish muallifga nasib etmagan. Muhammad Yusuf Xo’jabek balxlik tarixchi olim bo’lib, ashtarxoniylardan Subxonqulixon (1681-1702) Muhammad Muqimxon ( Balx hokimi 1702-1707) saroylarida munshiy bo’lib xizmat qilgan. U Muhammad Muqimxonga bag’ishlangan. Muqimxon tarixi (“Tarixi Muqimxoniy” 1697-1704) asarida Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etadi. Bu muqaddima va 3 bobdan iborat bo’lib, 1-bobda shayboniylar davrida 10 Movarounnahrning umumiy ahvoli tasvirlanadi. Asarning 2-3-boblari original bo’lib, unda Buxoro xonligi va Balxning Hindiston, Eron, Turkiya va Qashqar bilan bo’lgan siyosiy munosabatlari, Buxoro va Balx o’rtasidagi qurolli kurash (1702-1704) xususida so’z boradi. Asarda so’fiylik tariqotlarning rahbarlari, nufuzli eshonlar, hukmdorlar (Balx hokimlari Jalix Xo’ja, Mahmudbiy otaliq, Badashxon hukmdori Miryorbek), xattotlar, shoirlar, shuningdek, Orinduz (Qatag’on), Termiz (Qo’ng’irot), Balx (Qurama), Lag’mon (olchin) da yashovchi o’zbek qavmlari hamda saroy manbalari va harbiy unvonlar to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Asarning ikkinchi qismi nomalum sabablarga ko’ra yozilmay qolgan. Ko’pchilik tadqiqotchilar «Muqimxon tarixi» ni XVI asr oxiri - XVII asr boshidagi O’rta Osiyo tarixchiligining muhim manbalari qatoriga kiritadilar. SHuning uchun hozirda asarning mamlakatimiz, Angliya, Frantsiya qo’lyozma xazinalarida (ular 60 dan ortiq) saqlanayotgan nusxalari XIX asrda ko’chirilgan. 1860-1861 yillarda ular o’zbek tiliga, I. I. Senkovskiy tomonidan qisman frantsuz tiliga, A. A. Semyonov, N. G. Mallitskiylar tomonidan rus tiliga tarjima qilingan. Ashtarxoniylar tarixini o’rganishda muhim manba sanalgan bu asar “Ubaydullonoma” va “Abulfayzxon tarixi” asarlari uning mantiqiy davomi hisoblanadi va XIX asrning 20-yillarida Rossiya orqali Yevropaga tarqaldi. Asardan parchalar fransuz tilida bosildi (1824), to’la ravishda eski o’zbek tiliga 1861-yilda tarjima qilindi. 1956-yilda to’liq ruscha tarjimasi A.A. Semyonov tomonidan chop etilgan. Ko’pchilik tadqiqotchilar “Muqimxon tarixi”ni XVI asr oxiri - XVII asr boshidagi O’rta Osiyo tarixchiligining muhim manbalari qatoriga kiritadilar. Shuning uchun asarning hozirda mamlakatimiz, Angliya, Fransiya qo’l yozma xazinalarida 60 dan ortiq saqlanayotgan nusxalari mavjud. “Tarixi Muqimxoniy” Silvestr da- Sasi, Karl Zitler, German Vamberi kabi yevropalik tarixshunoslarning doimiy nazarida turgan. V.V. Bartoldning aytishicha, u uzoq vaqtlar yevropaliklar uchun Buxoro xonligi tarixi bo’yicha yagona manba bo’lib qoldi. “Ubaydullonoma” XVII asrda o’tgan Mir Muhammad Amin Buxoriy asaridir. U o’qimishli va fozil kishilardan bo’lib, 1645-yilda Buxoroda tug’ilgan, vafot etgan yili ma’lum emas. Hayoti haqida ma’lumotlar deyarli saqlanmagan. Ashtarxoniylardan Subhonqulixon davrida saroydan chetlashtirilgan. Keyinchalik Ubadulloxon II saroyida 11 bosh munshiylik lavozimida xizmat qilgan. Ubaydulloxonning safarlarida hamroh bo’lib, o’z davrining fozil kishisi sifatida tanilgan. “Ubaydullonoma” Buxoro xonligining 1702-1716-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti haqida hikoya qiladi. Asar 1716- yildan keyin yozilgan, muqaddima, asosiy 80 bob va xotimadan iborat. Muqaddimada muallifning hol-ahvoli, ya’ni Subxonqulixon hukmronligining so’nggi yillarida xizmatdan chetlashtirilib, og’ir ahvolga tushib qolganligi va Ubaydulloxon xizmatiga qabul qilinishi, Abdulazizxon va Subxonqulixon davrida Buxoro xonligining ijtimoiy- siyosiy ahvoli qisqa tarzda bayon qilingan. 1-80-boblarda Buxoro xonligining qariyb 15 yillik (1702-1716) ijtimoiy-siyosiy tarixi batafsil yozilgan. Muallif mazkur asarida kata yer egaligi, aholidan yig’iladigan soliq va jarimalar, Buxoro xonligining ma’muriy tuzilishi tarqoqligining kuchayishi, mamlakat boshiga tushgan iqtisodiy qiyinchiliklar va uning ayrim sabablari kabi masalalarga keng o’rin bergan. Asarda geografik va etnografik ma’lumotlar ko’p. Shuningdek asarda Balx, Termiz, Hisori Shodmon, Shahrisabz kabi mahalliy viloyatlar hokimlari o’zboshimchaligiga qarshi Ubaydulloxonning olib borgan kurashi va qat’iy markazlashtirish siyosati, pirovardida, uning o’ldirilishi o’z aksini topgan. Ubaydulloxonning o’limidan so’ng Buxorodagi islohotlarga ham barham berildi. Mahalliy bek va hokimlarning o’zboshimchaligi va ayrimachiligi kuchaygan. Buxoro xonligining katta qismiga Qo’qon xonligi tashkil topdi. Asarda so’nngi o’rta asrlarda Buxoro xonligidagi unvon, daraja va mansablar turkiy qavmlar va urg’ular haqida nodir ma’lumotlar bor. Xotimada muallif bilan zamondosh bo’lgan va Buxoroda istiqomat qilgan olimlar, shoirlar, masalan, Saida Nasafiy, Qosimxo’ja, Mulla Sarfaroz, Fitrat, Muham, mashhur qozilar haqida qisqacha, lekin e’tiborga molik ma’lumotlar keltirilgan. “Ubaydullonoma” asarining Toshkent, Dushanbe, Sankt-Petrburgda 10 dan ortiq qo’lyozma nusxalari mavjud. Asar A.A. Seymonov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1957-yilda Toshkentda nashrda chiqarilgan. “Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydulloxon va Abdulazizxon (1711-1717) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir va tarixchi olim 12 Abdurahmon Davlat yozgan. Muallif ko’proq Abdurahmon Tole nomi bilan mashhur. Mazkur asar hajm jihatidan kuchli, 161 varoq bo’lib, “Ubaydullonoma” ning davomi hisoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o’z ichiga oladi. Ma’lumki, XVIII asrning birinchi choragida Buxoro xonligining iqtisodiy va siyosiy ahvoli zaiflashadi va ulus boshliqlarining, ya’ni mahalliy hukmdorlarning mustaqillik uchun olib borgan kurashi kuchaydi, ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy hukumatga bo’ysunmay qo’ydilar, Farg’ona XVIII asr boshlarida 1709-yili Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chiqdi va o’lkada mustaqil Qo’qon xonligi tashkil topdi. 1722-yili Samarqand ham mustaqillik e’lon qildi va Rajabxon ismli kimsani xon qilib ko’tardilar (1722-1728), o’zaro urushlar boshlanib ketdi. “Tarixi Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng yoritib berildi. Bundan tashqari, asarda Buxoro xonligining ma’muriy tuzilishi va o’zbek xalqining etnik tartibi haqida ham ayrim, diqqatga sazovor dalil va ma’lumotlar bor. “Tarixi Abulfayzxon” ning to’liq ruscha tarjimasi, zarur izohlar bilan 1959-yili A.A.Semyonov tomonidan Toshkentda nashr qilingan. Ashtarxoniylar davri tarixiga oid yana bir muhim asar Ho’ji mir Muhammad Salim qalamiga “Silsilat us-salotin” (“Buyuklar silsilasi”)dir. Uning qo’lyozma nusxalari juda kamyob bo’lib, bir nusxasi Angliyaning Oksford shahridagi Bodli kutubxonasida saqlanmoqda. Asarda Ashtarxoniylar davri tarixi, Eron va Hindiston bilan olib borgan diplomatik munosabatlari xususida batafsil ma’lumotlar berilgan. Bundan tashqari asarda Balx va Badashxon, Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti, Shohjahonning Balx va Buxoro xonligi ichki ishiga qurolli aralashuvi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Asar 1731-yilda yozilgan bo’lib, muqaddima va to’rt qismdan iborat. O’rta Osiyo tarixining tarixshunoslik jihatidan to’la o’rganilmaganligiga sabab tarixiy manbalarning yo’qligi emas, balki, aksincha, ularning xilma-xilligidir. Nima bo’lganda ham O’rta Osiyo xalqlarining XVI asrdan XIX asr o’rtalarigacha bo’lgan hayoti tariximizning eng kam o’rganilgan davrlaridir. Inqilobgacha bo’lgan davrda bu masalaga juda kam e`tibor berilgan. Rossiya sharqshunoslari asosiy e`tiborni Amir Temurgacha va temuriylar davrini o’rganishga qaratishgan. Sovet davrida esa, keyingi 30 yilda bir qator qimmatli tadqiqotlar paydo bo’ldi. Biroq, XVI-XIX asrlardagi O’rta Osiyo xalqlari 13 tarixining mufassal, ko’p sonli tarixiy manbalarga asoslangan tahlili juda kam. Ular jumlasiga B. A. Ahmedov, B. G’. G’afurov, E. A. Davidovich, H. Z. Ziyoev, R. G. Muqminova, A. M. Muxtorov, O. D. Chexovich va boshqalarning bir qator asarlarini kiritish mumkin. O’rta Osiyo qadimgi tarixiga doir ma`lumotlar to’plangan ilk kitob 1984 yilda nashr etilgan edi. 1988 yilda esa «O’zbekiston tarixiy manbalarda» degan navbatdagi kitob bosmadan chiqdi. Undan O’rta Osiyo tarixi bilimdoni sharqshunos B. V. Lunin to’plagan, XVI-XIX asrlarning sayohatchilari, geografiya olimlari qoldirgan ma`lumotlar o’rin olgan. Muallif kitobning kirish qismida Samarqand va Buxoro barcha asrlarda dunyoga ma`lum va mashhur bo’lganini ta`kidlaydi. Qadimda aynan shu O’rta Osiyo orqali Uzoq Sharq mamlakatlari, Osiyo va Yevropaga boradigan asosiy savdo yo’llari o’tgan edi. Biroq dengizda suzuvchilarning XV asrda Amerikaga, Yevropadan Hindistonga boradigan dengiz yo’lini ochganlari bois, O’rta Osiyoda asta-sekin yirik savdo-sotiq ishlari va xalqaro madaniy aloqalar susaya boshladi. XVI-XIX asrdagi O’rta Osiyo xalqlarining tarixshunosligi bo`yicha ma`lumotlarni jamlagan B.A.Ahmedov tomonidan yozilgan asarning ikkinchi bo’limida rus va chet el elchilari - Antoniy Jekinson, I. D. Xoxlov, aka-uka Pazuxinlar, Floriya Beneveni va Novopat-ros mitropoliti Xrisanfning XVI-XIX asrlardagi O’rta Osiyo to’g’risidagi, uning o’sha davrdagi Rossiya bilan aloqalari haqidagi ma`lumotlari keltiriladi. Bu ma`lumotlar fors-turk, arab tillaridagi manbalarning ma`lumotlari bilan taqqoslanib, ancha tarixiy faktlar aniqlashtirildi. Eng muhimi, B.A.Ahmedov ilk manbalar bilan shug’ullanuvchi tadqiqotchilar ishini yengillatadigan ish qildi voqea va faktlarni aniqlashga intilib, tarixshunoslikning muhim sharti - qiyoslash va bor ma`lumotlarni jiddiy, tubdan qayta tekshirish qoidasiga amal qilgan holda ushbu asarni yaratgan. Buning uchun B. Ahmedov o’z tahliliga muayyan bir davr bo’yicha bir necha asarlarni kiritgan. Bular «Tavorixi guzida» («Nusratnoma»), «Fatxnoma», «Shayboniynoma», «Mehmonnomai Buxoro», «Zubdat-ut-tavorix», «Badoe` ul-vaqoe» dir. Shu bilan bir vaqtda muallif bu asariga ilgari bosilgan manbalarga oid tarixshunoslik lavhalarini ham kiritgan. «Tavorixi guzida»- «Nusratnoma», «Mehmonnomai Buxoro», «Dastur-ul-muluk», «Tarixi Muqimxoniy», «Ubaydullanoma» va «Tarixi Abdulfayzxoniy» shular jumlasidandir. 14 XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoqda ko’chmanchi feodal boylar va oliy hokimiyat o’rtasida keskin kurash bordi. Abulxayrxonning (1428-1468) o’limidan so’ng ayniqsa, bu qonli o’zaro urush yanada kuchaydi. Hokimiyat tepasiga uning nabirasi - Abulxayr Shayboniy (1451- 1510) kelganidan so’ng o`zbek feodallarining nizolari barham topdi. U ko’pchilik o’zbek urug’larini birlashtirib, temuriylarga qarshi chiqdi. XV asr oxiri, XVI asr boshlarida ko’chmanchi o’zbeklarning O’rta Osiyoning madaniy hududlariga tomon harakatlanishi avj oldi. «Nusratnoma»da o’sha davr tarixiy sharoitning qanchalik murakkabligi, Movarounnahr xalqining noroziligi kuchayishining, Samarqand, Buxoro, O’sh, Axsi, Andijon, Qarshi, Qorako’l va O’rta Osiyoning boshqa ko’plab shahar va mintaqalaridagi qo’zg’olonlarning sabablarini tushunish uchun ko’plab qiziqarli ma`lumotlar berilgan. Shuningdek, o’zbek xalqi etnogenezi, XV-XVI asrlardagi O’rta Osiyo aholisining etnik tarkibi bilan shug’ullanayotgan etnograf ham bu kitobdan juda qiziqarli ma`lumotlar olishlari mumkin. Kitob xronologik tarzda tartblangan bo`1ib, barcha turk va mo’g’ullarning afsonaviy bobosi hisoblangan O’g’izxon sulolasi tarixi «Tavorixi guzida»ning birinchi qismini egallaydi. Ikkinchi qism esa Chingizxon va uning avlodlari tarixini, Shayboniyxonning tug’ilishidan, to Samarqand taxtiga o’tirgunicha o’tgan davrni o’z ichiga oladi. Uning 909 (1503-1504) yilgacha butun Movarounnahr hududini egallagani tarixi kitobning uchinchi qismidan joy olgan. «Tavorixi guzida»-«Nusratnoma» asari dunyo miqyosida ikki nusxada topilgan. Birinchi qo’lyozma Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutining Leningrad bo’limida va ikkinchi qo’lyozma Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Qo’lyozmaning ikkala nusxasi ham qoniqarsiz ahvolda - mazmunda chalkashliklar, xatolar bor. A. Akramov o’z asarida bu kamchiliklarni tuzatishga urinsada, hanuz, ba`zi varaqlar o’rni chalkashgan, ba`zi voqealarning qaytarilishi uchraydi. «Nusratnoma» hanuzgacha to’liq tarjima qilinmagan. S. K. Ibrohimov va V. P. Yudin bu asarning ba`zi parchalarini o’zbekchaga o’girishgan. «Tavorixi guzida»-«Nusratnoma» dan tadqiqotchilar B.V. Bartol’d, A.A.Semyonov, S.K.Ibrohimov, R.G.Muqminova, S.A. Azimjonova, K.E.Petrov, B.A.Ahmedov va A.M.Akramovlar o’z ilmiy izlanishlarida ancha keng foydalanishgan. Sharqshunos A. Mirzayevning aytishicha, Binoiy (uning to’liq ismi Ali ibn al-Muhammad al-Hiraviy) 857 (1453) yilda me`mor 15 Muhammadxon Sabza oilasida tug’ilgan. 1495 yilda Binoiylar Samarqandga ko’chishadi. Uning zamondoshlari Navoiy, Bobur, Xondamir va boshqalar Binoiy iste`dodi xususida juda yaxshi fikr aytgan edilar. Balxlik olim (XVII asr) Muhammad Toxirning yozishicha, Binoiy 866 (1481 yilda otasi bilan birga Balxda to’rtinchi xalifa Ali ibn Tolibning qabri ustida gumbaz qurishda qatnashadi. Muhammad Tohirni yozishicha, binolar qurilishi va ilm-fanda mashhur me`morlar ustozi mavlono Binoiy rahbarligida bu muqaddas qabr qurilganiga 170 yil bo`lgan bo`lsada, bu binoda bironta darz mavjud bo`lmagan. Binoiy Samarqandda yashayotganida beixtiyor 1496-1500 yilgi tarixiy voqealar guvohi bo’ladi. Bobur va Shayboniyxon o’rtasidagi hokimiyat uchun kurash o’z davrining ilg’or tafakkur va bilim egalari uchun kurash bilan uyg’unlashib ketgan edi. Ular jumlasiga Mahdumi A`zam Kosoniyni, Xoja Ahror vafotidan so’ng O’rta Osiyo musulmon dindorlarining bosh vakillaridan biriga aylangan uning o’g’li Yahyoxonni, Binoiy, Xondamir va boshqalarni kiritish mumkin. Samarqandga kelgach, Binoiy dastlab Shayboniyxonga, so’ng Bobur Samarqandni boshqargan yuz kun davomida temuriylarga xizmat qiladi. 1498 yilning fevral oyida Bobur Samarqandni tashlab chiqqanida Binoiy ham uning qo’shini bilan ketadi. Biroq Samarqandda hokimiyat uchun kurash davom etardi. Shu orada Binoiy yana Boburning ittifoqchisiga aylanadi. 1501 yilning o’rtalarida yuz bergan jang Binoiy va Mahdumi A`zam Dahbediyning taqdirini hal qildi. Ular to umrlarining oxirigacha o’z vatanlarida yashab qoldilar. Shundan so’ng Binoiyning yozishicha, u Shayboniyxon saroyi solnomachisiga aylanadi va xonning hukmdorligi va g’olibona yurishlari tarixini yozish to’g’risida maxsus topshiriq oladi. Binoiy bu vazifani a`lo uddaladi. Biroq, o’zaro feodal urushlar Shayboniyxonning ham, Bi- noiyning ham o’limiga sabab bo’ldi. Binoiy «Shayboniynomasi» tadqiqotchilar (E. G. Braun, K. G. Zaleman, A. N. Samoylovich, M. A. Sal’e, A. A. Semyonov, A. N. Boldirev, R. G. Muqminova, A, M. Mirzayev, S. K. Ibrohimov, B. A. Axmedov va boshqalar) tomonidan keng foydalanilmoqda. Binoiyning yozishicha, hatto 1494-1500 yillarda ham Ko’hak etagida, Obirahmat arig’i bo’yida Ulug’bek rasadxonasi buzilmagan holda qad ko’tarib turgan. Bu ma`lumot Boburning Ko’hak tepaligi joyida Mirzo Ulug’bekning yulduzlar jadvalini tuzish uchun zarur asboblar joylashgan rasadxonani ko’rgani haqidagi gaplarga mos keladi. Demak, Ulug’bek 16 rasadxonasi asboblari XVI asrda ham saqlangan. Shu bois rasadxonaning Ulug’bek o’limidan so’ng (853 yil) ramazon oyining 8 kuni (1449 yilning 25 oktyabri) talon-toroj qilinib, buzib tashlang’ani haqidagi fikr tarixiy manbalarga to’g’ri kelmaydi. Shu yerda boshqa «Shayboniynoma» muallifi Muhammad Solih haqida ham to’xtalib o’tish kerak. Tarixiy manbalarga qaraganda Muhammad Solih oldin Amir Temur, keyin Shohruh Mirzoning eng kuchli amirlaridan bo’lgan Mirzo Ulug’bekning ustozi Shoh Malikning nabirasi edi. Boshqa chig’atoy beklari kabi uzoq yillar Mirzo Ulug’bek xizmatida bo’lgan Muhammad Solihning otasi Nur Saidbek ham shahzoda Abdullatifga, keyin temuriy Sulton Abu Saidga (1414-1469) bo’ysunishdan bosh tortib, Nurota tog’lariga chiqib ketdi. U Samarqand va Buxoro agroflariga muntazam hujum qilib turdi. Abdurazzoq Samarqandiyning yozishicha katta siyosiy mavqega ega Xoja Ahror, bir necha bor Nur Saidbekni, keyin uning ittifoqchisi, Ulug’bekning nabirasi Muhammad Jo’qiyni qurolni tashlab, kelishuvga undagan. Qurolni topshirgach 1462 yil 5 oktyabrda Muhammad Jo’qiy zindonga tashlangan, Nur Saidbek esa ilgari otasi hukmdor bo’lgan Xorazmga hukmdor etib tayinlangan, lekin bu ko’pga cho’zilmadi. To’rt yildan so’ng, 1466-67 yillarda Sulton Husayn Xorazmga bostirib kirdi. Nur Saidbek esa Hirotga chaqirib olinib, «qo’rqoqlik qilgani uchun» qatl etildi. «Qomus al olam» lug’ati muallifi Shamsiddin Somiyning yozishicha, Muhammad Solih Abdurahmon Jomiyning eng iqtidorli shogirdlaridan biri edi. Binoiy 1494-1495 yillarda Samarqandga kelgan va Muhammad Solih bilan birga Xoja Ahrorning o’g’li Xoja Yodgor qo’lida xizmat qilgan. Bundan ko’rinib turibdiki, Binoiy va Muammad Solih Hirotni bir yilda, ya`ni 1496 yilgacha tark etishgan. Biroq, ularning Muhammad Yahyoga xizmati ham qisqa bo’ldi. Chunki Xoja Ahror o’limidan so’ng Xoja Yahyo uning barcha huquq va hisobsiz boyligining yakka xo’jayini bo’lib oldi. Muhammad Yahyo o’n to’qqiz yoshli Bobur Sultonning hamfikri edi va uning Movarounnahr hukmdori bo’lishini istardi. Biroq, 1501 yilning aprelida Samarqand yaqinida bo’lgan jang Shayboniyxon g’alabasi bilan tugadi va Bobur Samarqandni butunlay tark etishga majbur bo’ldi. Shayboniyxon lashkari ikkinchi bor, bu gal hech qanday to’siqsiz Samarqandni egalladi. Shayboniyxon Samarqandni birinchi bor egallaganidayoq shahar himoyachisi tashkilotchilarini, jumladan Muhammad Yahyoni ham asir olgan edi. O’zbek amirlari uni qatl etishni 17 talab qildilar. Biroq Shayboniyxon marhum Xoja Ahror (1404-1494) obro’sini e`tiborga olib Muhammad Yahyoga Makkaga hajga borib kelishni taklif etadi. Shayboniy amirlaridan bir guruhi til biriktirib go’yo xondan beruxsat Xojani yo’lda o’ldiradilar. Haqiqatda esa Shayboniyxon Xoja Ahror avlodining behisob boyliklariga ega bo’lishga qiziqqan. Bunga Xojaning yer-suvlari va boyliklarini amirlarning bo’lib olishiga oid hujjatlar guvohlik beradi. Bu boyliklarning katta qismi Shayboniyxonning mulkiga aylangan. Muhammad Solih 1501 yildan to umrining oxirigacha shayboiiylarga xizmat qildi va 941 (1534-1535) yilda Buxoroda vafot etdi. Muhammad Solihning she`riy solnomasi chamasi 1505 yillarda yozilgan bo’lib, Kamoliddin Binoiy asariga mos keladi. Muhammad Solihning «Shayboniynoma» asari kam. Uning ikki nusxasi Vena kutubxonasi hamda LDD ilmiy kutubxonasining sharq bo’limida saqlanadi va shu qo’lyozmalarga asoslangan ikki nashr (G. Vamberining 1885 yildagi nashri, P. M. Melioranskiyning 1908 yildagi nashri) saqlanmoqda. Hozirgi davrda bu asar shoir va filolog Nasrullo Davron tomonidan 1961 yilda o`zbek tilida nashr etilgan. Muhammad Kozimning «Nomai Olamaroi Nodiriy» asari XVIII asr fors tarixshunosligining noyob yodgorligidir. Asar muallifi diqqat markazida afshariylar dinastiyasi asoschisi, eron shohi Nodirning (1736- 1747) Movarounnahr hududiga bostirib kirishi, bu bosqinchining Buxoro xonligiga ashtarxoniylar hokimiyatining butunlay qulashiga sababchi bo’lishi bilan bog’liq voqealar yotadi. Muhammad Kozim 1133 (1720-1721) yilda tug’ilgan. Uning otasi Marvlik bo’lib, afshar urug’ining Xurosondagi tarmog’iga mansub edi. Nodirshoh butun Eronning hukmdori bo’lishdan ancha oldin u bilan aloqada edi. 1728-1729 yillarda muallifning otasi Nodirshohga xizmat qilayotgan edi, u 1732-33 yillarda shoh buyrug’iga binoan G’azna shahri qabristonini, mashhur Bandi Sulton to’g’onini tiklash va boshqa qurilish ishlari bilan mashg’ul bo’lgan. Yaxshi ishlagani uchun Nodir tomonidan 50 tuman pul bilan taqdirlangan. Muhammad Kozim 1730 yilning iyul, avgust oylarida Mashhadda yashab, madrasada Saidamir Shamsiddin Ali Mazondoroniy qo’lida o’qigan. Biroq bo’lajak tarixchi yaxshi ma`lumot, bilim ololmagan. 1736 yili u Ozarbayjon hukmdori Nodirshohning akasi Ibrohimshoh xizmatiga kiradi. Muallif 1740 yilgacha bo’lgan hayoti haqida hech narsa yozilmagan. 1740 yilning 10 iyunida Nodirshoh Hirotga keladi va O’rta 18 Osiyoga yurishga hozirlana boshlaydi. Muhammad Kozim bu yurishda ko’chma devonxona kichik amaldori sifatida qatnashgan. 1744-1747 yil- larda esa Nodirshoh shaxsiy devonxonasi xizmatchisi bo’lib, 1747 yildan boshlab Marvda qurol-aslaha omborlari vaziri bo’lib xizmat qiladi. Bular uning so’nggi mansablari edi. U 1766 yilda vafot etgan. «Nomai Olamaroi Nodiriy» muallif rejasiga ko’ra, uch jilddan iborat: daftar, jild va mumallad. Muhammad Kozim asarining birinchi jildini yozishni 1749-50 yillarda boshlab, 1752-1753 yillarda tugatgan. Qo’lyozmaning ikkinchi jildi ko’chirmasida vaqti ko’rsatilmagan. Uchinchi jild qo’lyozmasi oxiri yo’qolgan. Biroq mutaxassislarning fikricha, ikkinchi va uchinchi jildlar 1752-1753 yillargacha yozib tugatilgan. Birinchi jildda 1689-1736 yillarda Eronda yuz bergan asosiy voqealar qalamga olinadi. Bu Nodirshohning tug’ilganidan tortib, Eron shohi etib saylanganigacha bo’lgan davrni qamrab olgan. Ikkinchi jildda Nodirning toj kiyishidan, 1148 yil shavval oyining 24 kuni, ya`ni 1736 yilning 8 martidan, to uning 1743 yili Shirvonda soxta Sam Mirzo qo’zg’olonini bostirishgacha bo’lgan davrda Eron, Afg’oniston, O’rta Osiyo, Shimoliy Hindiston va boshqa mamlakatlarda yuz bergan voqealar tasvirlangan. Uchinchi jildda 1743-1747 yillar orasida Eron, O’rta Osiyo, Turkiya va Kavkaz ortida yuz bergan voqealar bayon qilingan. Umuman, XVIII asrning birinchi yarmidagi O’rta Osiyo to’g’risidagi ma`lumotlar asosan II-III jildlarda jamlangan. Asarda tarixiy voqealarning yoritilishi bilan bir qatorda Eron, O’rta Osiyo va Afg’onistonning og’ir iqtisodiy ahvoli, ayniqsa Nodirning bosqinchi lashkarlari zabt etgan mamlakatlardagi aholining og’ir ahvoli, xalq harakatlariga doir ko’plab qiziqarli ma`lumotlar o’rin olgan. Shu jihatdan Muhammad Kozimning bu asari XVIII asr fors tarixshunosligi yodgorliklari orasida munosib mavzu egallaydi. «Nomai Olamaroi Nodiriy» haqida ko’plab tadqiqotlar nashr etilgan. Uning Rossiya Fanlar Akademiyasi SHarqshunoslik instituti Leningrad bo’limida saqlanayotgan qo’lyozmasi 1919 yilda fanga ma`lum bo’ldi. Akademik V. V. Bartol’d ikkinchi va uchinchi jild qo’lyozmasi mazmuni yoritilgan maqolasini e`lon qildi. va va o`shanda asar Fanlar Akademiyasining Leningraddagi Osiyo muzeyiga berilgan edi. Birinchi jildning qo’lyozmasi, keyinroq, 1939 yildagina Moskvadan topildi. U to’g’ridagi matbuot nashr-lari ma`lumotlari 1945 yildagina paydo bo’ldi va qo’lyozma Leningradga yuborildi. 19 O’rta Osiyo xalqlarining XVIII asrning ikkinchi yarmi-XIX asr birinchi yarmidagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoli juda murakkab edi. Bu davrda Movarounnahr hududida O’rta Osiyodagi feodal tarqoqligini bartaraf etolmagan Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari vujudga keldi. Hali Movarounnahrning ulkan ko’chmanchi turkman va qozoq urug’lari yashaydigan hududlari mustaqil uluslar sifatida yashamoqda edi. Buning ustiga Shahrisabz, Kitob, Orolbo’yi, Jizzax, O’ratepa, Toshkent, Qorategin, Darvoz Vahon, Sho’g’non kabi uluslar mustaqil feodal hukmronligi erlari sifatida mavjud edi. Bu uchalasidan Buxoro xonligi kuchli va ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yaxshi rivojlangani edi. Buxoro xonligiiing iqtisodiy markazi Samarqand va xonlik poytaxti Buxoro bo’lgan Zarafshon vodiysi edi. Shunday qilib, XVI-XVIII asrning birinchi yarmi manbalarning rang- barangligi, ko’pligi bilan ajralsa, XVIII asr oxiri-XIX asr birinchi yarmiga tarixiy manbalarning ozligi xosdir. Shunga qaramay e`tiborga loyiq bir necha asarlar bor. Ulardan biri «Tuhfat ul-Xoniy» asaridir. «Tuhfat ul-Xoniy» 1722-1782 yillardagi Buxoro xonligi tarixiga bag’ishlangan asar bo’lib, XVIII asr O’rta Osiyo tarixchiligida «Tarixi Rahimxoniy» degan nom bilan ham ma`lum. Sharqshunos B. Ahmedovning fikricha, asar muallifi Oxund mulla Muhammad Vafo ibn Muhammad Zokir Karminaviy (1685-1769) va Nasaf (Qarshi)lik domullo Olimbek Niyozqulibek eshondir. Buxoro xonligining 1134 (1722-1182) 1768 yillar orasidagi tarixi qariyb 50 yillik voqealarni Muhammad Vafo, qolgan davr (1183) 1768-1196/1782 yillar voqealari va mang’itlardan chiqqan ikkinchi hukmdor Muhammad Doniyol hukmronligi yillaridagi (1172/1759-1199/1785) voqealar Niyozqulibek tomonidan «Tuhfat ul- Xoniy» asari «Tarixi Abulfayzxoniy» tarixiy asarining tabiiy davomidir. «Ubaydullanoma» ning muallifi Mir Muhammad Amin Buxoriyning yozishicha 1118/1196 yillarda qori Vafo Ubaydullaxonning kitobdori bo’lgan. Aftidan u bu vazifada Abulfayzxon davrida ham va hatto dastlabki mang’it hukmdorlari davrida ham ishlagan. «Tuhfat ul-Xoniy» tarixchilik nuqtai nazaridan shunisi bilan qimmatliki, unda o’quvchi O’rta Osiyo xalqlarining xo’jalik, ijtimoiy, siyosiy tarixiga oid boy faktlarni topadi. Jumladan, unda ko’chmanchi turk-mo’g’il urug’larining etti yil (1722-1729) davomida Zarafshon vohasining o’troq rayonlariga bosqini natijasida farovon joylar huvillab qolgani yoritilgan. 20 Mulla Mahammad Vafo Eron shohi Nodirning yangi mang’itlar sulolasining asoschisi Muhammad Rahimxonga u Buxoro xonligi hududida o’z hukmronligini o’rnatayotganida bergan katta ko’magini keng bayon etadi. «Tuhfat ul-Xoniy» jahonda ko’p (mamlakatimizda 23 ta, Angliyada 1, Saudiya Arabistonida 1 ta) nusxada bo’lishiga qaramay, juda kam o’rganilgandir. Muhammad Rahimxonning Seraxs yaqinida 1160/1747 yilda qizilboshlar bilan to’qnashuvn aks eggan ruschaga o’girilgan parchani hisobga olmaganda, asarning na bayoniy, na tarjima nashri yo’q. Shunday qilib, O’rta Osiyoning XVI asr-XIX asrning birinchi yarmidagi tarixini yoritgan tarixiy asarlarning barchasida o’xshash kamchilik bor. Mualliflar shohlar va ularning atroflaridagi amaldorlarga xushomad qilib, voqealarni bejab yozadilar, ko’z oldilarida yuz bergan voqealar mohiyatiga chuqur kirib bora olmaydilar. Oqibatda xalq noroziligi, ularning ko’tarilishlari sabablarini, siyosiy hayotning asl qiyofasini to’g’ri yorita olmaydilar. Ular ham feodalizm tarixchilariga xos bo’lgan o’ta an`anaviy madhiyabozlikdan qutila olmaganlar. Ammo bunday nuqsonlar Sovet davri tarixchiligida ham uchraydi. Shunga qaramay, yuqoridagi asarlar o’sha davrlar tarixiy voqealarini o’rganishda qimmatli ilmiy manbalar hisoblanadi. Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|