O‘zbekistonda farmasevtika tarmog‘ini rivojlanish asoslari reja

Qadimgi Rimda farmasevtikaning rivojlanishi
Dori vositalari ko‘pincha aralashtirmasdan ishlatilgan. Murakkab tarkibli reseptlar keyinchalik dastlabki olimlarning ta'limotlari asosida kiritilgan va Rim tibbiyoti va dorixonasining eng katta vakili Klavdiy Galen (milodning 131 - 201/210 yillar) tomonidan qo‘llaniladi.
Galen - taniqli rim shifokori va tabiatshunos olimi. Pergam shahridagi boy yunonlik me'morning oilasida tug‘ilgan. Galenning birinchi o‘qituvchisi uning otasi bo‘lib, u o‘g‘linig faylasuf bo‘lishiga intilgan. Galen shifokor kasbini tanladi. U 17 yoshdan boshlab tibbiyotni o‘rgana boshladi. Tibbiy bilimlarini yaxshilash uchun u sayohatga chiqdi va madaniyat markazlari – Korinf, Aleksandriya, Kipr, Falastinni ziyorat qildi; shifobaxsh materiallar, metallar, qatronlar va ziravorlarni o‘rgandi. Uyga qaytib, 6 yil davomida u gladiatorlar orasida tibbiy amaliyot bilan shug‘ullangan, shifo jarohatlar, suyak chiqishlari va sinishlarini davolash san'ati bilan mashhur bo‘lgan. 146-yilda u Rimga ko‘chib, saroy xodimi sifatida xizmatga kirdi. Rimda Galen taniqli shifokor sifatida mashhur bo‘ldi. U anatomiyani o‘rganib chiqdi, chunki u kasalliklarni o‘rganish va davolash ushbu fan bilimlariga asoslanishiga ishongan.
Galen 400 ga yaqin maqolalar yozgan, shu jumladan tibbiyot bo‘yicha 200 ta. 140 ga yaqin tibbiyot asarlari bizga yetib kelgan; Rimdagi Tinchlik ibodatxonasidagi yong‘in paytida, uning kutubxonasida saqlanayotgan yozuvlarning bir qismi halok bo‘ldi. Xastaliklar va ularning davolanishi haqidagi masalalarda Galen Gippokrat va uning izdoshlari ta'limotlaridan kelib chiqqan, ularga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritgan. Galen ta'limotiga ko‘ra, kasalliklarni davolash, to‘g‘ri ovqatlanish (dieta) va qarshi ta'sirga olib keladigan dori vositalari bilan ta'minlanadi, ya'ni quruqlikni namlik va sovuqlikni harorat bilan yo‘qotiladi.
Galen dorishunos sifatida tanilgan. U quyidagi qoidalarga amal qilgan. Sog‘likni saqlab qolish uchun, "o‘xshashni o‘xshash bilan" (Xitoy tomonidan bildirilgan fikr) "qarama-qarshilikni qarama-qarshi bilan" tamoyillarini (yatrokimyogarlar tomonidan keyinchalik qabul qilingan) qo‘llash kerak. Kasalliklarda shifokor tabiatga yordam berishi kerak, tabiatning o‘zi ko‘pincha shifo beradi (birinchi bo‘lib Gippokrat tomonidan bildirilgan fikr). Shu nuqtai nazardan, bu qarashlarga asosan qo‘llaniladigan dori vositalari "temperament"lari bo‘yicha baholanadi va uchta sinfga bo‘linadi: oddiy; asosiy va nojo‘ya xususiyatlarning turli kombinasiyasi (achchiq, shirin, nordon va x.k.)ga ko‘ra qarab, sovuq, issiq, namlik va quruqlikning harakatchan elementar fazilatli; mahsus, bo‘shatish tarkibli ta'sirga ega va hokazo.
Galen, tabiatda dori-darmonlar tayyor shaklda va eng maqbul birikma va holatda berilganligini ta'kidlaydigan, Gippokrat maktabining ta'limotiga shubha bilan qaragan. U dorilarda - o‘simliklar va hayvonlarda - ishlatilishi kerak bo‘lgan foydali moddalar va tashlanishi kerak bo‘lgan zararli moddalar borligini ta'kidlagan. Galen yana tozalangan dorilar berish uchun dorivor moddalarni balastdan ozod qilishga harakat qildi, ya'ni birinchi bo‘lib ta'sir etuvchi moddalar tushunchasini kiritdi.
Galen tabiiy materiallardan ajratmalar olishni keng qo‘llagan. Ajratmalar olish uchun turli xil usullar (bo‘ktirish, ekstraksiya) ishlatilgan.
Sharob, sirka, siroplar farmasiya amaliyotiga kiritildi va ko‘p asrlardan keyin (Paracelsusda) tinktura va ekstraktlar kiritildi.
Galen Rimda o‘zining dorixonasiga ega edi, u yerda kasallarga o‘zi dori-darmon tayyorlagan. Dori-darmonlar asosan o‘simlik manbasidan bo‘lgan, ularning aksariyati tarkibi murakkab bo‘lgan; shuning uchun ba'zi plastirlar 23-60 moddadan iborat edi. Bu murakkab dorilar zahira uchun tayyorlangan va asosan zamonaviy galen preparatlardan farq qilmagan. Galen kukun, pilyula, kulcha, sovun, surtma, plastir', xantal, yig‘ma, damlama, qaynatma, eritma, yog‘li moylar, sharob, sirka, loson va taryoqlarni ishlab chiqarishni ta'riflagan. Galen davrida kosmetik vositalar, tish tolqoni, soch bo‘yoqlari va boshqalar katta hajmda tayyorlangan.
Abu Ali ibn Sino (Avisenna)
Avisenna nomi bilan tanilgan, ensiklopedist-olim, faylasuf va shifokor Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn Hasson ibn Ali ibn Sino (980-1037) Sharq va Yevropa davlatlari olimlari orasida yuksak nufuzga ega bo‘lgan.
Avisenna 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida tug‘ilgan. Buxoroda u madrasaga o‘qishga kirdi, u yerda Qur'onni va grammatika, stilistika va she'riyatni o‘rgandi. Ibn Sino yoshligida Buxoroning eng boy kutubxonalaridan keng foydalanishi uning tibbiy va umumilmiy tayyorgarligi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Ibn Sino o‘sha paytda Sharqning eng ilg‘or madaniy markazi bo‘lgan Somoniylar davlatining iqtisodiy va madaniy gullab-yashnashi davrida olim sifatida shakllangan va rivojlangan. Siyosiy voqealar tufayli XI asrga kelib ushbu madaniy markaz qo‘shni Xorazmga ko‘chib o‘tganda, Ibn Sino bu yerda tashkil etilgan olimlarning birlashmasiga, ya'ni Ma'mun akademiyasiga a'zo bo‘ldi. Avisenna ushbu "akademiyada" eng taniqli olim Al-Beruniy, taniqli shifokor Abul-Hasan-Xammar bilan birga ko‘rsatgan faoliyati uning ijodiy va ilmiy faoliyatining eng samarali davriga to‘g‘ri kelgan. 1017 yildagi yangi siyosiy voqealar tufayli Ibn Sino Xorazmdan qochadi. Keyinchalik uning ilmiy va amaliy tibbiyotdagi faoliyati va hayoti Eronning Hamadon va Isfaxon shaxarlarida kechdi. Bu yerda u kasalxonaga asos soldi. Bir muncha vaqt mobaynida u davlat ishlari bilan ham mashg‘ul bo‘lgan.
Ibn Sino falsafa, matematika, fizika, astronomiya, kimyo va boshqa ko‘plab sohalarda ko‘plab ishlarni qoldirdi. Ammo tibbiyot va dorishunoslik sohasida, birinchi navbatda, dunyoga mashhur "Tib qonunlari" ularning eng sarasi hisoblanadi. Ko‘p asrlar (600 yil) mobaynida bu asarning arab, fors, turk tillarida Sharq mamlakatlarida, lotin tilida barcha G‘arbiy Yevropa universitetlarida tibbiyotni o‘rganishda majburiy qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan. "Tib qonunlari"ning lotin tilidagi eng ishonchli tarjimasi Plempiyga tegishli bo‘lib, u 1658 yilda L'vovda nashr etilgan.
"Tib qonunlari" 1019-1020 yillarda yozilgan. Unda Ibn Sino 20 yil davomida to‘plangan va tizimlangan barcha ma'lumotlar aks ettirilgan. "Tib qonunlari" beshta kitobdan iborat bo‘lib, anatomiya, fiziologiya, patologiya, terapiya, jarrohlik, gigiena, ovqatlanish masalalarini qamrab oladi.
Asosiy reseptlar tahlili shuni aniq ko‘rsatadiki, Ibn Sino o‘zining salafiy merosxo‘ri va davrining tibbiyot darajasini bilgan. Masalan, murakkab dorilar uchun resept alifbo tartibida emas, balki 70 dan ortiq komponentlardan tashkil topgan eng murakkab preparatlarni yozishdan boshlangan. Keyinchalik oddiy reseptlar va ularning tayyorlash usullari izchil ta'rifi kelgan.
Beshinchi kitobning birinchi qismida "Farmakopeyada joylashgan murakkab dorilar to‘g‘risida" deb nomlangan. Bu eng keng hajmli va X asrgacha qo‘llanilgan barcha murakkab dorilarni (katta taryoqlar va taryoq uchun kulchalar, katta va kichik bo‘tqalar, kukunlar, yalash uchun dorilar, siroplar va quyultirilgan sharbatlar, pilyulalar, moylar, plastirlar va boshqalar) tavsiflovchi 12 ta mustaqil maqolalardan iborat. Jami 508 murakkab dorilarni tarkibi va tayyorlash usullari jamlangan.
Ibn Sino qaynash, kuydirish, sovutish, yuvish, ratifikasiya qilish va aralashtirish kabi texnologik jarayonlarni dori vositalari “kuchi” (terapevtik faolligiga) ta'sirini o‘rganib chiqdi. U kimyoga qiziqqan va bu sohada ko‘p ishlagan. U fermentasiya, koagulyasiya, erish, sublimasiya kabi kimyoviy jarayonlar bilan tanish edi.
Dori saqlash muddati aniqlashga katta e'tibor berdi. U uzoq muddatli saqlashni dori vositasi samaradorligini pasaytirishiga haqli ravishda ishongan. Ibn Sinoning aytishicha, "issiq iqlim sharoitida dorilar sovuqdan ko‘ra qisqa muddatda o‘z hususiyatlarini saqlab qoladi".
"Tib qonunlari"ning muallifi og‘riqni yengillashtiradigan yoki kamaytiruvchi dorivor moddalarning tibbiy amaliyotida o‘rganish va tatbiq etishda katta ahamiyatga ega. Bu anesteziologiyaning dastlabki bosqichlari edi. U dori vositalarining giyohvandlik va og‘riqsizlantiruvchi xususiyatlariga ega bo‘lishini bilgan va ulardan foydalangan. Masalan, belladonna, dolchin, mandragora, afyun, sovuq, qorni og‘riqsizlantiruvchi vosita sifatida qo‘llagan.
Shunday qilib, Ibn Sino mashhur O‘rta Osiyo olimi bo‘lib, uning asarlari uzoq asrlar davomida tibbiyot fanining nazariy va amaliy asoslari sifatida xizmat qilgan. Uning "Tib qonunlari" ko‘p marta qayta nashr etilgan va XVII asrga qadar Yevropa va Sharq mamlakatlaridagi oliy o‘quv yurtlarida o‘ta muhim qo‘llanma bo‘lib kelgan.