Baki avrasiya universiteti NİĞde üNİversitesi
Yüklə 4,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
379 Prof. Dr. Vidadi MURADOV / Naxçıvan Diyarında Xalçaçılıq Sənətinin İnkişafına Dair əhali onu "qızıl qoyun" adlandırırdı. Mazıx qoyunlardan fərqli olaraq, balbas cinsli qoyunların yunu ağ rəngdə olub xalça toxuculuğu üçün daha yararlı hesab edilirdi. Hər iki cinsdən olan qoyunlar Naxçıvanla yanaşı, İrəvan qəzasında, habelə qonşu İranda və Türkiyədə də yayılmışdı [1,s.246;10,s.21].
V.Qriqoryevin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, XIX əsrin 30-cu illərində Naxçıvan diyarında məhz bu qoyun cinsləri saxlanılırdı. Onun yazdığından məlum olur ki, buradakı "qoyun və qoçların hamısı quyruqludur, onların yunu orta keyfiyyətlidir və daha çox evlərdə kobud mahud, xalça, kilim və at çulu hazırlanmasına sərf edilir" [14,s.93].
İ.Şopen yazırdı ki, İrəvan və Naxçıvan bölgələrində saxlanılan qoyunların hər başından ildə 3,8 batman və yaxud 4,5 funt yun almaq mümkündür [23,s.794-795]. Bunu əsas tutan tədqiqatçılardan biri XIX əsrin 30-40-cı illərində Naxçıvan diyarında saxlanılan 69.953 baş qoyun və keçidən ildə 7772 pud yun əldə edilməsi fikrini irəli sürür [4,s.59]. Naxçıvan diyarında forma və təyinatına görə xovlu xalçalar xalı, xalça, gəbə, canamaz növlərinə, xovsuz xalçalar isə kilim, palaz, vərni, sumax, ladı, şəddə, xovsuz xalça məmulatları isə çul, məfrəş, çuval, xurcun, heybə və s. növlərə bölünürdü. XVIII-XX əsrin əvvəllərində Naxçıvan diyarında toxunub bu günə qədər qalmış xalça məmulatları üzərində apardığmız tədqiqatlar göstərir ki, burada toxunan istər xovlu, istərsə də xovsuz xalça məmulatları müxtəlif ölçülü (220x150, 160x90, 380x200, 500x90, 240x120, 400x100, 370x200, 120x90, 200x160, 600x500, 180x160) olub, evlərdə döşəmələrin örtülməsində, otaqların isidilməsində və bəzədilməsində istifadə edilirdi [9,s,48]. Onu da göstərmək lazımdır ki, xalçaçılıq sənəti Naxçıvan diyarında XVIII-XX əsrin əvvəllərindəki yüksək inkişaf səviyyəsinə gəlib çatana qədər 4 mərhələdən ibarət olan uzun və mürəkkəb bir inkişaf yolu keçmişdir. Xalça sənətinin ibtidai dövrü hesab edilən birinci mərhələdə əsasən, bəzəksiz, saya yerli və birrəngli palaz və cecimlər toxunurdu. Bu mərhələdə toxucular yalnız heyvan yunlarının təbii rənglərindən istifadə etməklə öz məhsullarına bəzək vururdular [2,s.74]. İkinci dövr xalça sənətinin texniki və bədii cəhətdən inkişafının ilk mərhələsi hesab edilir. Bu dövrdə sadə dolama texnikasının köməyindən istifadə edən toxucular öz məhsulları üzərində sadə naxışlar salmağa başlamışdılar. Naxçıvanda bu üsulla toxunmuş palaz və kilimlərdən alaçıqlarda, dəyələrdə və toyxanalarda həm daxili bəzək-döşəmə, həm də xarici örtük kimi istifadə edirdilər [2,s74]. Xalça sənətinin üçüncü mərhələsi mürəkkəb dolama texnikasından və müxtəlif ölçülü naxış elementlərindən geniş istifadə edilməsi yolu ilə vərni, zili, şəddə, sumax və ladı kimi xalça məmulatları istehsalının meydana gəlməsi dövrü kimi xarakterizə edilir. Aparılan tədqiqatlar belə bir ehtimal irəli sürməyə imkan verir ki, şəddə və vərni istehsalı Naxçıvanda meydana gəlmişdir. Maldarlığın geniş yayıldığı bölgələrdə daha çox istehsal edilən bu məmulatlar üzərində stilləşmiş heyvan təsvirlərinin, zili bəzəklərində isə həm də bir sıra həndəsi elementlərin meydana gəlməsi özünü bu mərhələdə daha aydın göstərir [2,s.74]. Xalça toxuma sənətinin dördüncü mərhələsi düyünləmə, yəni əvvəllər dolama ilmə, sonralar isə qullabı ilmə texnikası ilə yaranan xovlu xalça toxuma üsullarının inkişaf etdiyi dövrdür. Bu mərhələ istər texniki, istərsə də bədii cəhətdən xalça sənətinin yüksək inkişaf dövrü hesab edilir. Hələ çox qədimlərdən istifadə edilən ilmə-düyün texnikasının bu mərhələdə daha geniş tətbiq edilməsi mürəkkəb naxış-bəzək kompozisiyalarının yaranmasına imkan verdi. Bu texnikanın geniş tətbiq edilməsi ilə əlaqədar xalçaçılar istər xovlu, istərsə də xovsuz xalça məmulatlarının istehsalı zamanı dəmir bıçaq və qayçı, həvə və kirkit kimi yeni əmək alətlərindən istifadə etmişlər [2,s.75].
xarakterinə də ciddi təsir göstərmişdi. Uzun müddət ev peşəsi səciyyəsi daşıyan xalçaçılıq, XIX əsrdən etibarən Azərbaycanın əksər bölgələrində olduğu kimi, Naxçıvan diyarında da daha çox bazar üçün işləyən sənətkarlıq sahəsinə çevrilmişdi. Maraqlıdır ki, kapitalist istehsalının sürətlə inkişaf etdiyi XIX əsrin ikinci yarısında sənət istehsalının əksər sahələrinin dərin tənəzüllə uğradığı bir şəraitdə xalça məmulatı istehsalında, az ala sıçrayış xarakteri daşıyan yüksəliş müşahidə edilirdi. Yaranmış bu vəziyyətin səbəbləri həmin əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda xalçaçılıq sənətinin vəziyyətini öyrənmiş K.Xatisovun hesabatında aydın şəkildə əks olunmuşdur. Hesabat müəllifi bildirir ki, qoyunçuluğun inkişaf etdiyi kəndlərin iqtisadi həyatında xalça və palaz məmulatı istehsalının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Fikrini davam etdirən müəllif yazır ki, xalça məmulatı kəndlərin məişətində mebel, yataq dəsti və pərdə rolu oynamaqla yanaşı, həm də onların mühüm gəlir mənbəyini təşkil edir" [21,s.284].
Statistik məmulatlar da göstərir ki, bu dövrdə xalçaçılar istehsal etdikləri məhsulun xeyli hissəsini bazara çıxarıb satırdılar. 1845-ci ildə Naxçıvan qəzasında istehsal edilmiş 1050 ədəd xalçanın 400, 3000 ədəd çuvalın 1500, 5000 çuvalın 2000, 10.000 yun corabın 5000 ədədi satılmışdı [19,s.44].
Yüklə 4,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|