75
Gərgin müzakirələrdən sonra 1648-ci ilin dekabrında parlament kralı mühakimə etmək
üçün tribunal
yaratdı. Tribunal kralı vətənə xəyanətdə ittiham edərək ona ölüm hökmü çıxardı və I Karl 1649-cu ilin yanvarın
30-da edam edildi. 1649-cu il mayın 19-da İngiltərə respublika elan edildi. 1653-cü ildə Uzunmüddətli
parlamentin qalıqları qovulduqdan sonra xarici siyasət məsələləri başlıca olaraq Kromvelin əlində cəmləşdi.
İngiltərə tarixinin 1649-1653-cü illər dövrü I respublika (İndependent respublikası), 1659-1660-cı illər
dövrü isə II respublika dövrü kimi səciyyələnir. Birinci respublikanın dövründə xarici siyasət məsələləri tam
şəkildə Kromvelin əlində cəmləşmişdi. Onun Avropa siyasətində üç ölkə: Fransa, İspaniya və Hollandiya
mühüm yer tuturdu.
Kromvel Hollandiyadan İngiltərəyə ilhaq olunmağı tələb edirdi. İspaniyadan
isə inkvizasiyaya son
qoyulmasını və Amerika qitəsi ilə ticarətə başqa ölkələrə, o cümlədən də İngiltərəyə də imkan yaradılmasını
tələb edirdi.
Bu dövrdə İngiltərədəki İspaniya səfiri Don Alonso Karden və Fransa səfiri Karulle böyük diplomatik iş
aparırdılar. Edam edilmiş kralın Fransaya qaçmış arvadı Qenrietta-Mariya və ona bağlı saray dairələri Fransanın
İngiltərə ilə yaxınlaşmasına göstərdikləri müqavimətə baxmayaraq, uzun sürən danışıqlardan sonra 1655-ci ildə
Fransa ilə müqavilə bağlandı. Çünki
kardinal Mazerini Kromvelə pul, edan olunmuş kralın ailəsini və ittifaq
təklif etmişdi.
Müqvilə hər iki ölkənin Avropa siyasətində ziddiyyətlərin yumşalmasına, İspaniya və Niderlanda qarşı
isə birgə siyasətin yeridilməsinə imkan verirdi.
İngiltərə ilə fəal rəqabət aparan Hollandiyanı sıradan çıxarmaq üçün Kromvel Naviqasiya Aktı adlı
sənəd imzaladı (1651-ci il 5 avqust). Sənədə görə, İngiltərəyə mallar ancaq ingilis gəmilərində və adı akta
düşmüş ölkələrdən gətirilə bilərdi. Hollandiyanın aktdan ciddi narazılığı 1652-54-cü illər ingilis-holland
müharibəsinə gətirib çıxardı ki, bu müharibədə Hollandiya əzildi və təslim oldu. Sülhün şərtinə görə,
Hollandiyanın çoxsaylı ticarət donanması İngiltərə bayrağı altında hərəkət etməli idi. Birləşmiş əyalətlərin Baş
ştatlarının iclasında dövlət xadimlərindən biri obrazlı şəkildə demişdi ki, bunban sonra biz də,
dəniz də
ingilislərin himayəsindəyik.
1651-ci il 5 avqust Naviqasiya Aktından sonra İspaniya ciddi şəkildə narazılıqlarını bildirdi. İspaniyanın
Kromveldən Franasaya qarşı istifadə etmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələnməsi iki ölkə arasında münasibətlərin
gərginləşməsini şərtləndirdi. Kromvel Kardeniyadan inkivizasiyaya (kilsə məhkəməsi) son qoyulmasını və
Vest-İndiyaya (Amerika) gedən dəniz yolundan maneəsiz istifadə olunmasını tələb etdikdə səfir cavabında - bu
mənim hökmdarımın iki gözünü istəmək kimi şeydir, -cavabını vermişdi.
1656-cı ildə İspaniya ilə başlanan müharibə Kromvelin ölümündən sonra qələbə ilə başa çatdı. Qul
alverinin mərkəzi olan Yamayka adası İngiltərənin əlinə keçdi. İspaniya Avropa siyasətindən sıxışdırılıb
çıxarılmağa başladı.
İngiltərə burjua inqilabının 1653-1659-cu illər dövrü Kromvel protektoratlığı dövrü adlanır. 1653-cü il
16 dekabrda Kromvel respublikanın lord-protektoru (müdafiəçisi) elan olundu. Respublikanın konstitusiyası
qəbul edildi. Ölkə başında general-mayor dayanan dairələrə bölündü. Respublikanı Dövlət Şurası və parlament
idarə edirdi. 1657-ci ilin mayında protektorluq irsi elan edildi və lordlar palatası bərpa edildi. 1658-ci ilin
payızında Kromvelin ölümündən sonra 1658-1959-cu illərdə oğlu Riçard Kromvel lord -protektor oldu.
1650-ci ildə İngiltərəni İspaniya və Fransa tanıdılar. 1649-1652-ci illərdə Kromvel İrlandiyaya yürüş
edərək üsyanı qan içində boğdu, Dublin şəhəri qarət edilərək yandırıldı (üsyan İrlandiyada 1641-ci ildə
başlamışdı).
Kromvel 1653-cü illərdə İsveç, Danimarka və Portuqaliya ilə ticarət müqavilələri imzalanmışdı.
1659-cu il mayından 1660-cı ilin may ayına qədər davam edən II respublika dövründə İngiltərəni
parlament təkbaşına idarə edirdi. 1660-cı il fevralın 3-də Şotland ordusunun komandanı general
Monk ordusu
ilə Londona daxil oldu, dövlət çevrilişindən sonra yeni parlament seçkiləri keçirildi. Apreldə parlament I Karlın
oğlu II Karlı taxt-taca bərpa etdi. (1660-1685). Oğlu II Yakov (1658-1688) katolik idi. II Yakov və oğlu II Karl
Stüartların əvvəlki qeyri-məhdud hüquqlarını bərpa etməyə çalışırdılar. Lakin hər iki kralın yeritdiyi siyasi xətt
çox tezliklə İngiltərər parlamentində və hakimiyyət elitasında yeni müxalifətin meydana gəlməsini şərtləndirdi,
ölkədə ictimai-siyasi vəziyyət yenidən olduqca kəskin xarakter aldı.
Parlament partiyaları – torilər, viqlər və anqlikan kilsəsi Fransanın
dəstəyindən istifadə edərək
Stüartların qadın xətti ilə qohumlarından olan II Yakovun qızı Mariyanın əri protestant Oranlı Vilhelmə (o
Hollandiyanın ştathalteri idi) müraciət edərək onu İngiltərəyə kral taxtına dəvət etdilər. 1688-ci il dekabr ayında
Vilhelm (1688-1702) Londona daxil oldu və II Yakov tələsik şəkildə Londonu tərk etmək məcburiyyətində
qaldı.
Hakimiyyəti tamamilə ələ aldıqdan sonra 1689-cu il oktyabr ayında Vilhelm «hüquqlar haqqında» bill
adlı parlamentin və kralın hüquqlarını müəyyənləşdirən sənəd imzaladı. 13 bənddən ibarət billdə xarici siyasət
fəaliyyətinin bütün sahələri parlamentin prereqativinə çevrilirdi. Həmin sənəd İngiltərə parlament
monarxiyasının təsis aktı hesab edilə bilər. Beləliklə, 1688-ci il «şanlı inqilabı» adlanan
bu hadisə ilə də
İngiltərə burjua inqilabı başa çatdı. İngilis tarixşünaslarınının «şanlı inqilab» adlandırdığı epizod 1688-1689-cu
76
illərin hadisələri ilə bağlı olmuşdur.
İngiltərə burjua inqilabının qələbəsi İngiltərənin dünya birinciliyi yoluna çıxmasını təmin etmişdi.
İngiltərə tarixşünaslığı belə bir məsələdə həmrəydir ki, XVII əsrin sonları üçün inqilabdan sonra keçən 40 il
ərzində İngiltərə dünyanın ən böyük müstəmləkə dövlətinə çevrildi.
Mövzuya dair suallar:
1.
İngiltərə burjua iqilabı ərəfəsində beynəlxalq vəziyyət
2.
Stüartların
xarici siyasəti
3.
İrlandiyanın əsarət altına alınması və Şotlandiya üsyanının İngiltərənin siyasi həyatına təsiri
4.
İngiltərə parlamentinin xarici siyasəti
5.
I və II vətəndaş müharibələrinə Avropa dövlətlərinin münasibəti
6.
İndependent burjua-zədagan respublikasının xarici siyasəti
7.
Kromvelin xarici siyasət kursu və apardığı müharibələr
8.
Stüartlar monarxiyasının bərpasına Avropa dövlətlərinin münasibəti
9.
İngiltərənin ticarət və müstəmləkə maraqları
10.
İngiltərənin dünya birinciliyinə nail olması və beynəlxalq nəticələri
Ədəbiyyat
1. Английская буржуазия революция. XVII в./ под ред. Е.А.Косминского и Я.Л. Левицкого: т.1-2,
М., 1954
2. Барг М. А. Кромвель и его время. М. 1960
1.
Законодательство Английской революции 1640-1660гг. / сост. Н.П. Дмитриевский М- Л., 1946
2.
История Ирландии / под ред. Л.И. Гольмана - М. 1980
3.
Лабутина Т. Л. Политическая борьба в Англии в период реставрации Стюартов. 1660 -
1681. М, 1982
4.
Лавровский В. М., Барг М. А. Английская буржуазная революция. М., 1958
5.
Лавровский В.И. Сборник документов по истории Английской буржуазной революции XVII ве-
ка. М., 1973
6.
Мортон А. Л. История Англии. Пер. с англ. М. 1950
7.
Новая история стран Европы и Америки. ч.1, 1640-1870, М., 1978
8.
Павлова Т. А. Вторая английская республика (1059-1660) -М, 1974
9.
Павлова Т. А. Кромвель. М., 1980
10.
Поршнев Б. Ф.
Франция, Английская революция, европейская политика в середине XVII в. М.
1970
11.
Сапрыкин Ю. М. Ирландское восстание ХVIIв. М., 1967
12.
Сборник документов по истории нового времени: Буржуазные революции XVII-XVIII вв. М.,
1990