A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

 
85
qısaltdı.  
1793-cü il 31 may- 2 iyun hadisələri nəticəsində Jirondist hakimiyyəti devrildi, yakobin diktaturası 
devrildi. Ilk tədbir ümumi hərbi mükəlləfiyətin tətbiq edilməsi oldu. Diktaturanın  əvvəlləri xarici hərbi 
müdaxilənin yenidən uğursuzluğu ilə səciyyələnir. Belə ki, bir sıra yüksək vəzifəli şəxsiyyətlərin xəyanətinə və 
vandiya qiyamçılarının tərəfinə keçmələrinə baxmayaraq umumi hərbi mükəlləfiyyətlər Yakobin diktaturasına 
yarım millyonluq ordu yaratmasına imkan verdi.  
Yakobin diktaturasının əvvəllərində bir sıra dəyişikliklərin içərisində xarici siyasətlə bağlı dəyişikliklər 
mühüm yer tuturdu. Belə ki, diktaturanın ilk günlərindən liberal görüşlü Xarici işlər naziri Lebren həbs edildi və 
dövlətə  xəyanətdə günahlandırılaraq qliyatinə verildi. Daha radikal görüşlərə malik Dantonun yaxın adamı 
Deforq Xarici işlər naziri təyin olundu. Lebrin həbs edildi.  
Diktatura XVI Lüdovikin tərəfdarı olan adamların da dövlətə xəyanət məsələsinə xüsusi yer ayırdı. Hələ 
1793-cü ilin yanvarın 21-də yakobinçilərin ad-baad səsverməsindən sonra XVI Lüdovik  də qlyatinə verildi. 
Oktyabrın 16-da Mariya Antuanettda başda olmaqla bir qrup dövlət adamı da dövlətə xəyanətdə ittiham edildi. 
 Yakobinçilər inqilabi terrora elə vüsət verdilər ki, bu onların  ətrafında boşluğun yaranmasına səbəb 
oldu. Yakobinçilərin xarici siyasət sahəsindəki uğurları I koalisiyanın qüvvələrini də artırdı. 1793-cü ilin 3 
senyabırı üçün antifransız koalisiyasının tərkibində Avstriya və Prussiya ilə yanaşı  İngiltərənin, Rusiyanın, 
Hollandiyanın bir neçə alman knyazlıqlarının, İtalyan knyazlıqları Sardinya və Neapolun hərbi qüvvələrindən 
istifadə edildi.  1793-cü ilin sonlarından etibarən koalisiya qüvvələrinin üstünlükləri yenidən özünü göstərməyə 
başladıqda, Jirondist deputatların bir çoxu öz vəzifə  və  həyatları ilə vidalaşmalı oldular. Xarici siyasət tam 
şəkildə ictimayi nicat komitəsinin əlində idi.  
Bilavasitə xarici siyasət məsələləri ilə Robespyer və Barrer şəxsən məşğul oldular. Robespyer XİN-nin 
strukturlarında da dəyişiklik etdi. 1794-cü ilin əvvəllərində nazirlik komissar Byuşo başda olmaqla 12 
komissiya ilə əvəz olundu. Komissiyanın hər biri konkret fəaliyyət sahələri ilə məşğul olurdu ki, bu da xarici 
siyasətə dinamik xarakter verirdi. Diktatura dövründə Fransa yalnız 8 dövlətlə o, cümlədən Türkiyə, İsveç, ABŞ, 
danimarka, İsveçrə, Əlcəzair, habelə iki şəhərlə: Genuya və Cenevre ilə diplomatik əlaqələrə malik idi. Yakobin 
diktaurasının süqutu yakobinçilərin keçirdiyi terror əməliyyatı nəticəsində şərtlənmişdi.  
Fransada fəaliyyət göstərən xarici kəşfiyyat ayrı-ayrı yakobin liderlərinin ləkələnməsi üçün şantajdan 
məharətlə istifadə edirdilər. Elə liderlər məhv edildi ki, bunlar diktaturanın sosial dayağını zəiflətdi. Artıq 1794-
cü ilin mayında diktaturanın  İngiltərədəki nümayəndəsi öz əlaqə kanalları vasitəsi ilə Robespyerə Fransada 
hazırlanmış  qəsd haqqında məlumat çatdirmış, onun reallığı isə 9 termidor çevrilişi  ərəfəsində özünü 
göstərmişdi. 
 
Mövzuya dair suallar 
1.
 
İnqilab ərəfəsində beynəlxalq şərait. 
2.
 
Monarxiya dövründə Fransada xarici siyasət orqanlarının yaradılması və fəaliyyəti. 
3.
 
İnqilabın I mərhələsində Fransanın xarici siyasəti. 
4.
 
Fransa inqilabının Avropada dövlətlərarası münasibətlərə təsiri. 
5.
 
Fransaya qarşı I koalisiyanın yaradılması. 
6.
 
Jirondistlərin xarici siyasəti. 
7.
 
Yakobin diktaturasının diplomatiyası. 
8.
 
Burjua inqilabı dövründə Fransanın beynəlxalq əlaqələri. 
9.
 
İnqilabın məğlubiyyəti və Termidor çevrilişinə Avropa dövlətlərinin münasibəti 
 
Ədəbiyyat 
 
1.
 
Orucov M. 1789-cu il Böyük Fransa burjua inqilabının tarixi, B.,1974 
2.
 
Manfred  A.Z. Napaleon Bonapart. B., 1993 
3.
 
Борисов Ю.В. Шарль Морис Талейран. М., 1989 
4.
 
Буржуазная и французкая революция. М., 1989 г. 
5.
 
Буржуазные революции XVII-XIX вв. в современной зарубежной историографии. М., 1986, 277 с. 
6.
 
Волгин В.П. Развитие общественной мысли во Франция в XVIII в. М., 1977 
7.
 
гордон А.В. Падение жиронжистов: Народное восстание в Париже 31 – мая – 2 июня 1793 г. М., 
1988 
8.
 
Документы истории Великой французкой революции (сост. А.В.Адо и др.) М., 1990 
9.
 
История Франции / Под.ред. А.З.Манфреда и др. Т.1. М., 1972. 
10.
 
Короткин П.А. Великая французская буржуазная революция. М., 1983 
11.
 
Манфред А.З. Великая Французкая буржуазная револьюция.  М., 1983. 
12.
 
Новая история стран Европы и Америки. Первый период. М., 1986.    
13.
 
Нарочницкий А.Л. Междунаородные отношения накануне и во время Французской буржуазной 

---

 
86
революции XVIII в. (1763-1794). М., 1946 
14.
 
Ревуненков  В.Г.Очерки  по  истории  Великой  французкой  буржуазной  революции.  Якобинская 
республика. Л., 1978 
15.
 
Ревуненков  В.Г.Очерки  по  истории  Великой  французкой  буржуазной  революции.  Падение 
монархии. 1789-1792. Л., 1982 
16.
 
Рявкин А.В. История международных отнашений в новое время. М., 2004. 
17.
 
Собуль А. Первая республика 1792-1804. М., 1974 
18.
 
Стегний П.В. Разделы Польши и дипломатия Екатерины II. М., 2002 
19.
 
Талейран Ш.М. Мемуары. М., 1959 
20.
 
Трухановский И.Г. Адмирал Нельсон. М., 1980 
 

---

 
87
XVI Mövzu 
Fransada konsulluq və I İmperiya dövründə beynəlxalq münasibətlər 
 
Yakobin diktaturası devrildikdən sonra başlanan dövr mövcud tədqiqatlarda Direktoriya dövrü (1794-
1799-cü illər) kimi səciyyələnir və bu dövrdə Fransada xarici siyasət məsələləri 5 direktordan birinin 
səlahiyyətlərinə daxil idi. Lakin xarici siyasətlə bağlı hər hansı qərar ümumi razılığa əsasən qəbul olunurdu.  
Direktoriyanın hakimiyyətə  gəlməsi Fransa ətrafında koalisiya qüvvələrinin fəaliyyətini zəiflətdi. II 
Yekaterinanın tapşırığı ilə Rusiya donanması Peterburqa qayıtdı  və imperatriça bəyan etdi ki, Fransanın 
ətrafında koalisiya saxlamağa ehtiyac yoxdur.  Direktoriya özü inqilabı məhv edəcək. Doğrudan da, 1794-1795-
ci illərdə Direktoriya inqilab dövründə qəbul edilmiş bir sıra qanunları, hətta Yakobin konstitusiyasını ləğv etdi. 
Fransada irticaçı rejim qurulmağa başladı. 1796-cı ildən etibarən Direktoriyanın özünün də mövqeləri zəiflədi. 
Çünki ayrı-ayrı sərkərdələrin Qanunverici məclis üzərində hakimiyyəti güclənməkdə idi.  
Direktoriya vaxtilə Fransanın siyasi həyatında mühüm rol oynamış xadimləri geri qaytarmaqla öz 
mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışırdı. Bunlardan biri də Taleyran idi. 1796-cı ilin iyununda Parisə qayıdan 
Taleyran Direktoriyanın xarici işlər naziri postunu tutur və çox tezliklə I Napoleonla yaxınlaşmağa müvəffəq 
olur. Lakin Direktoriya hakimiyyətini heç kimlə bölüşdürməyə hazırlaşmadığına görə, bir sıra siyasi xadimlər, o 
cümlədən Napoleon Fransadan uzaqlaşdırılır və Misir ekspedisiyasına göndərilir.  
Məlum olduğu kimi, I koalisiya qüvvələri 1797-ci ilin əvvəlləri üçün sıradan çıxarılmışdı. Bunun 
nəticəsində 1797-ci il  oktyabrın 17-də Kompo Fomino adlanan yerdə Fransa ilə koalisiya qüvvələri arasında 
sülh müqaviləsi imzalandı. Bununla da I koalisiya dağıldı. Fransa işğal etdiyi bir sıra  ərazilərin ( Belçika, 
Reynsahili) sahibinə çevrildi və qısa müddətə olsa da fasilə əldə etdi. I koalisiya  qüvvələrindən yalnız İngiltərə 
Fransa ilə sülh müqaviləsi imzalamadı və II koalisiyanın yaranması uğrunda siyasi mübarizəyə başladı.  
II koalisiya tezliklə 1798-ci ilin yazından etibarən formalaşmağa başladı. Onun tərkibində  İngiltərə, 
Rusiya, Avstriya, İsveç, Türkiyə və Neopolitan krallığı daxil idi. Lakin II koalisiyanın daxilində birlik yox idi 
və  təsadüfi deyildi ki, 1800-cü ilin əvvəllərində dağıldı. 1801-ci ilin fevralında Fransa ilə Avstriya arasında 
Lyunevill sülh müqaviləsi, 1802-ci ilin martında isə Fransa ilə Ingiltərə arasında Amyen sülh müqaviləsi 
imzalandı ki, bununla da Napoleonun Avropada işğalları tanındı. 
Fransanın siyasi həyatında XVIII əsrin 90-cı ilin sonunda baş vermiş hadisələrin əksəriyyəti Taleyranın 
adı ilə bağlı idi. Taleyran Direktoriyanın içərisində nifaq yaratmağa müvəffəq olmuşdu. Məhz Taleyranın 
fəaliyyəti nəticəsində Napoleon Fransada baş verən hadisələrdən xəbərdar olmuş, Direktoriyanın nüfuzunun 
zəifləməsini yeni hakimiyyətin yaradılması üçün şans kimi dəyərləndirmiş və 1799-cu ilin noyabrında 30 minlik 
qüvvəni Misirdə taleyin ümidinə buraxaraq Fransaya qayıtmışdı. 
1799-cu il noyabrın 9-da Parisdəki silahlı qüvvələrin baş komandanı  təyin edilən I Napoleon hərbi 
çevrilişi həyata keçirdi. Qanunverici korpusun iclasları Parisin yaxınlığındakı Sen-Klu şəhərciyinə köçürüldü. 
Hakimiyyət üç konsula verildi. Birinci həlledici, II və III konsullar isə  məşvərətçi səsə malik idi. Icraedici 
hakimiyyət bütünlüklə, qanunverici və məhkəmə hakimiyyəti isə qismən I konsula məxsus idi.  
Son dərəcə qısa müddətdə konsulluq dövlətinin konstitusiyası hazırlandı. Hər bir konsulun adı birinci 
dəfə üçün konstitusiyaya salındı. Konsulların səlahiyyət müddəti 10 il müəyyənləşdirildi və 1793-1795-ci 
illərdəki konstitusiyada olan demokratik bəndlərin hamısı 1799-cu il konstitusiyasından çıxarıldı. Konsulluq 
dövrünün xarici işlər naziri isə Taleyran Periqor oldu. 
Konstitusiyaya görə, 21 yaşına çatmış bütün kişilər seçki hüququna malik olurdu, lakin seçicilər birbaşa 
deputat yox, deputatlığa namizədləri seçirdilər. Qanunıericilik Senata həvalə olunmuşdu. Onun üzvləri 
Napoleon tərəfindən təyin olunmuşdu. Bütün nazirlər I konsula tabe idilər. 
Yeni Konstitusiya plebisit yolu ilə (ümumxalq səsverməsi) təsdiq olunmuşdu. Əslində xalq Napoleona 
səs verir, onu xilaskar kimi görürüdü. 1802-ci ildə keçirilən yeni plebisit Napoleonu ömürlük I konsul təyin etdi.  
Napoleon özünə dayaq yaratmaq məqsədilə  hələ 1802-ci ildə mühacir-zadəganlara amnistiya verdi. 
İnqilab illərində ölkədən qaçmış zadəganlar geri qayıtmağa başladı. I Napoleon həvəslə zadəgan titulları 
paylayırdı. Belə ki, təkcə 1808-1814-cü illər arasında 3600 zadəgan titulu verilmişdi. 
1805-ci ildə Napoleon özünü İtaliyanın da kralı elan etdi.  
Konsulluq və imperiya illərində  mərkəzləşmiş bürokratik dövlət aparatı  qəti  şəkildə  bərqarar oldu. 
İnqilab illərində yaradılmış seçkili idarə orqanları qəti şəkildə aradan qaldırıldı. Perfektura sistemi yaradılmışdı. 
Deportamentlərin polis idarələrinin başında perfektlər dururdu, departamentlərdəki icra və qanunvericilik 
funsiyaları onun əlində cəmləşmişdi. 
Ölkədə  tədricən hərbi-bürokratik diktatura qurulur, bütün demokratik təsisatlar ləğv edilirdi. 1800-ci 
ildə ölkədəki 73 qəzetdən 60-ı bağlanmışdı. Ali və orta təhsil, elm ocaqları  nəzarətə götürülürdü, son dərəcə 
qüvvətli polis aparatı yaradılmışdı. Napoleonun yaxın adamı Buşye polis naziri təyin edilmişdi. 
XVIII  əsrin sornlarından etibarən Fransa sənaye inqilabının başlanması  mərhələsinə daxil olmuşdu.  
1800-cü ildə Fransa bankı, 1810-cu ildə isə iki şura: ticarət üzrə  və fabrik-monufaktura üzrə  şuralar 
yaradılmışdı. 

---