A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

 
83
qədər milli məclisin deputatı olmuş, sonra isə öz təşəbbüsü ilə  İngiltərəyə I koalisiya qüvvələrini diplomatik 
yolla dağıtmaq üçün göndərilmişdi. Toleyranın təkrar Fransaya qayıdışı 1796-cı ilin ortalarına aiddir. I 
Napoleonun konsunlluğunun yaradılmasında təşkilatçılardan biri kimi Toleyran konsulluq və imperiya 
dövrünün əvvələrində (1799-1807) Fransanın xarici işlər naziri postunu tutmuşdu.  
Inqilabın I dövründə Fransanın qəbul etdiyi qərarların içərisində  “İnsan və  vətəndaş hüquqlarına dair 
bəyannamə” xüsusi yer tuturdu. Həmin bəyannamədə Fransa xarici siyasət vasitəsi kimi müharibələrdən imtina 
etmək öhdəliyi götürürdü. Bu ideya ABŞ-da qəbul olunmuş  İstiqlaliyyət bəyannaməsinin nəticəsi kimi ilk 
Fransız konstitutsiysında öz əksini tapmışdı. Fransada hadisələrin gərginliyini artıran əsas məsələrdən biri XVI 
Lüdovik və Mariya Antuanettanın qaçması ilə  əlaqədar “Varen” böhranı adı almış epizod olmuşdu. Inqilabın 
hadisələrin ilk günlərində Fransız ordusu kralın itaətindən çıxmış, Anrinin başcılıq etdiyi Milli qvardiya isə 
inqilabın tərəfinə keçmişdi.  
Yaranmış  şəraitdə kral yalnız xarici dəstəklə Fransada hakimiyyətini bərpa edə bilərdi. Bu məqsədlə 
1791-ci il iyunun 20-dən 21-nə keçən gecə kral və arvadı Mariya Antuanettanın paytaxtdan qaçışı təşkil olundu. 
Sonradan məlum oldu ki, krala və arvadına xarici pasportu rus səfiri vermişdir. Lakin kralın ehtiyatsızlığı 
üzündən Varen şəhərində poçt müdiri Jan Dürye onları tanıdı və hər ikisi tutularaq geri qaytarıldı. Doğrudur, 
kral özünün zorla qaçırılması haqqında Qanunverici məclisə  məlumat versə  də, yaranmış  gərginliyi azaltmaq 
mümkün olmadı. Kralın qaçışını pozmuş poçt müdiri isə konvent tərəfindən mükafatlandırıldı  və Paris 
perfekturalarından birinə  rəis təyin olundu. Bu hadisədən sonra Milli Məclis xarici siyasət məsələlərini 
bütünlüklə öz əlinə aldı. 
XVIII əsrin sonları üçün Avropa diplomatiyasında başlıca rolu iki dövlət – İngiltərə və Rusiya oynayırdı. 
İngiltərədə xarici siyasət məsələlərinə 1783-cü ilin dekabrından etibarən lord Çatamanın oğlu kiçik Uilyam Pitt 
rəhbərlik edirdi. O, bu vəzifədə 1783-1801 və 1804-1806-cı illər arasında (ölümünə  qədər) olmuşdur. Pittin 
başlıca məqsədi  İngiltərəni blokadadan qurtarmaq, Fransa və Rusiya əleyhinə Avropa dövlətləri ilə ittifaq 
yaratmaq idi. Məhz onun səyi nəticəsində 1787-91-ci illərdə rus-türk müharibəsi baş verdi. 1788-ci ildə İsveç 
kralı III Qustav Peterturqa hücum etdi. Lakin Fransa burjua inqilabı kontinentdə qüvvələr nisbətini pozduğu 
üçün İngiltərə Fransaya qarşı koalisiyanın təşkilatçılarından biri oldu. 
Rusiya imperatoru III Yekaterinanın hakimiyyəti illərində (1762-1796) xarici işlər kollegiyasına qraf 
Osterman başçılıq edirdi. Kraliça xarici siyasət məsələlərində knyaz A.A.Bezborodko, Potemkinə daha çox 
üstünlük verirdi. 
XVIII  əsrinsonlarından etibarən Rusiyanın başlıca diqqəti Fransa inqilabına yönəlmişdi. II Yekaterina 
Fransada inqilab xəbərindən sonra 2 həftə xəstə yatmış, sonralar XVI Lüdovik və arvadının Parisdən qaçışını 
təşkil etmək üçün Fransadakı rus səfiri Simolinə müvafiq göstərişlər vermişdir. II Yekaterina Müəssislər 
məclisini 1200 başlı əjdaha adlandırır və göstərirdi ki, Fransaya sərsəm və canilər dəstəsi başçılıq edir. 
Varen böhranı eyni zamanda Fransanın  ətrafında hərbi diplomatik mühasirə  həliqəsinin güclənməsinə 
səbəb oldu. Məlum olduğu kimi Fransa inqilabının ilk dövrləri də daxil olmaqla Avropada İngiltərə-Prussiya 
bloku ilə  İspaniya, Fransa, Rusiya, Avstriya bloku arasında ziddiyyətlər güclü idi. Fransa burjua inqilabının 
monarxiya mərhələsində Rusiyanın Fransaya münasibəti dəyişməmişdi. Rus knyazı olan Potyomkin,Bezborotko 
və başqaları II Yekaterinanın Fransada baş verən hadisələrin daimi olmadığına inandırmağa çalışrdılar.  
Buna baxmayaraq Fransız mühacirləri Rusiyada hörmətlə qarşılanır, dövlətin himayəsinə götürülür, 
vəzifə  də verilirdi. Bir qədər sonra vəziyyət ciddi şəkildə  dəyişdi. Rusiya –Prusiya və Avstriya –Rusiya 
ziddiyətlərinin mövcudluğuna baxmayaraq tədricən o, 2 dövlətlə münasibətlərin yaxşılaşmasına çalışırdı. Bəhs 
etdiyimiz dövr İngiltərə-Rusiya ziddiyətlərinin də  kəskinliyi ilə  səciyələnir. Hətta vəziyyət  əgər  İngiltərənin 
sənaye burjuaziyası  işə qarışmasaydı müharibə aparacaqdı.  İngiltərə burjuaziyası Rusiya ilə ticarətdə, Rusiya 
vasitəsi ilə Şərqölkələri ilə ticarətlərdən çox gəlir götürürdü. Buna baxmayaraq  Böyük Pit nəyin bahasına olursa 
olsun Rusiyanın Qara dəniz sahillərində möhkəmlənməsini istəmirdi.  
Bu dövrdə Rusiyanı  İngiltərədə istedadlı  səfir qraf Vorontsov təmsil edirdi. Vorontsov İngiltərədəki 
parlament müxalifətinin üzvləri ilə yaxın əlaqədə idi. II Yekatrina arxayın idi ki, İngiltərənin Rusiyaya müharibə 
elan etməsi baş tutmayacaq. Bəhs olunan dövrdə İngilis-rus ziddiyətlərinin kəskinləşməi Türkiyə ilə sıx bağlı idi. 
Cənuba və  cənub-şərqə doğru irəliləyən Rusiya artıq Qara dənizin  şərq sahilinə  və  Cənubi Qafqaza nüfuz 
etməkdə idi. İngiltərə isə Cənubi Qafqazın Rusiyanın əlinə keçməsinə razı deyildi.  
Məhz İngiltərənin təhriki ilə 1787-1791-ci illər II Rus-Türk müharibəsi baş vermişdi. Lakin İngiltərənin 
hərbi-siyasi köməyinə baxmayaraq Rusiya Oçakov qalasını ələ keçirmiş, Qara dəniz sahillərinə çıxış yaratmış 
və burada donanma yerləşməsi üçün konkret tədbirlər görməyə başlamışdı. 1791-ci ilin yayında imzalanmış 
Yassı sülh müqaviləsini Rusiyanın Krımda möbqelərini gücləndirmiş, ümumiyyətlə Rusiya Şimali Qafqaza 
sahiblənməyə başlamışdı.  Şərqi Gürcüstanla georgiyevsk traktatı imzalanmışdı. Lakin Fransada monarxiyanın 
devrilməsi İngilis-Rus rəqabətini arxa plana keçirdi. II Yekaterinanın dövründə Rusiya-Prussiya münasibətləri 
də gərginlik içində olmuşdur. 
Prussiyanın  İngiltərə ilə yaxınlığı Polşanın I bölgüsündə  iştirak etmiş dövlətləri bir-birinə qarşı 
qoymuşdur. Rusiya-Avstriya münasibətləri kifayət qədər isti olmuşdu. Buna baxmayaraq təkrar bölgüsü 

---