98
və inzibati mərkəzinə çevirə bilmişdi.
Beləliklə, quba haqqında olan məlumatlar onun əsasının qoyulma tarixini
müəyyənləşdirməyə imkan
vermir. Lakin östərdiyimiz faktlar şəhərin nə Nadir şah, nə də Hüseynəli xan dövründə deyil, ondan da çox-çox
əvvəl əsası qoyulduğunu söyləməyə əsas verir.
1770-ci ildə Qubada olmuş Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki S.Q.Qmelin şəhərin və xan
sarayının quruluşunun qısa şəkildə təsvirini vermiş və yerli əhalinin dediynə əsaslanaraq 30 il əvvəl, yəni 1740-
cı ildə şəhərin ətrafı daş hasarla hörüldüyünü göstərmişdi.
A.V.Suvorovun məktublarından birində çayın sahilində möhkəm Quba şəhərinin olduğu göstərilir.
Mənbələrdə həmin dövrdə Qubada 2000-dən çox yaşayış binasınnı və 7000-dən çox əhalinin yaşadığı göstərilir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, XVIII əsr üçün bu qədər əhalisi olan şəhərlər xarakterik idi. Quba eyni zamanda
ticarət əhəmiyyətli şəhər idi.
XVIII əsrin ikinci yarısında Qubada bir neçə məşhur rus səyyahı olmuş və onlar şəhər haqqında
müxtəlif təsəvvürlər vermişdər. M. Biberşteynin yazdığına görə «… Quba xanlığına Şirvannı bir
hissəsi və
Ləzgistana qədər olan münbit torpaqlar bağlar aid idi. Şərq üslubunda bəzədilmiş qüllələri olan divarlar
möhkəmləndirilmişdir».
Hüseynəli xan dövründə tixilmiş xan sarayı sonralarq bərpa olunmuş və yenidən bəzədilmişdi.
Azərbaycanın memarılıq abidələrini tədqiq etmiş İ.Şeblıgin qəşəng bəzəkləri, quruluşu etibarı ilə XVIII əsr
saray tikililərinə xas olan xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirmişdi.
XVIII əsrin ikinci yarısında Quba hərbi-siyasi sahədə möhkəmlənmiş və o, Azərbaycanın daxili və
xarici siyasətində əsas rol oynamağa başlamışdı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Quba Şimali Azərbaycanın
iqtisadi təsərrüfat mərkəzinə çevrilə bilmişdi.
20.2. Quba xanlığının xarici siyasəti
Quba şəhəri öz tarixi kecmişi ilə Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biri hesab olunur. Zəngin bir
kecmişə malik olan bu şəhər Azərbaycan tarixində mühüm rol
oynayan bir çox tarixi simalar, görkəmli alimlər
və bacarıqlı dövlət xadimləri yetişdirmişdir.
Qubanın XVIII əsrdə yetişdirdiyi qabaqcıl adamlarından biri də məşhur dövlət xadimi Fətəli xandır.
Quba xanlığının ən parlaq dövrü Fətəli xanın hakimiyyəti illərinə təsadüf edir.Onun babaları uzun illər qanlı
carpışmalarda iştirak edərək Qubada xanlıq etmişlər.
Fətəli xanın babası Hüseynxan Qubaya tabe olan Məclis kəndində yaşamış və şah sarayında böyük
hörməti olmuşdur. Tarixi vəsiqələr göstərir ki, Süleyman Səfəvi (1667-1694) şahlığnın sonuncu illərində Yeni
kənd feodalları Məclis kəndinin torpaq və sərvətinə sahib olmaq ücün oraya basqın edib kəndi talan edirlər.
Əhalisinə divan tutur. Kicik Hüseyn bu qarışıqdan özünü xilas edib Salyana qacır, oradan da İsfahana gələrək
şəxsən şah sarayına təqdim olunmaq və şahla görüşmək ücün vasitələr axtarmağa başlayır.
Həmin bu vaxtlar İsfahan feodallarından birisinin qızı Zəhra xanım Hüseyn xanın cəsarət və mərdliyini
görüb ona məhəbbət bağlayır. Hüseyn xan bir müddət şah sarayında qaldıqdan sonra doğma vətənə qayıdır və
rəsmi fərmanlarla Qubaya xan təyin olunur.
Həmin vaxtdan Xudat qalası Quba xanlığanın mərkəzi elan olunaraq möhkəm
bir istinadgaha cevrildi.
Hüseyn xan ölənə qədər Quba xanlığının siyasi azadlığı uğrunda fədakarcasına mübarizə aparıb onu feodal
basqınlarından qorumuşdur. Fətəli xan onun üçüncü nəvəsi idi.
1758-ci ildə atası Hüseynəli xan öləndən sonra Quba xanlığına oğlu Fətəli xan keçdi. 23 yaşlı Fətəli xan
(o, 1735-ci ildə anadan olmuşdur) hakimiyyəti əlinə alar-almaz birinci növbədə əz ərazisini mökəmləndirmək,
sərhəddini möhkəmləndirmək və qonşu xanlıqları özünə tabe ötmək fikrinə düşür.
Fətəli xan həqiqətən öz əsrinin bacarıqlı və tədbirli dövlət xadimi, də yaxşı sərkərdəsi idi.
Məşhur
Azərbaycan tarixicisi A.Bakıxanov onun haqqında bələ yazır: "Fətəli xan Qafqaz
tarixində diqqətə layiq bir
şəxsiyyətdir. O, öz ağlı, səxavəti və bacarığı nəticəsində yüksəlmişdi. O, hakimiyyət başına keçəndən sonra
ağıllı və çalışqan hakim olduğunu göstərdi, bütün ətrafındakı adamları özünə cəlb etdi, düşmənlərinin
fəaliyyətini zəiflətdi və ən çətin vəziyyətdən çıxa bildi.
Qafqaz tarixindən yazan Butkov isə onun barəsində "Fətəli xan ağıllı, igid, tədbirli, şöhrət səvən idi,
yorulmaq nə olduğunu bilməzdi deyə tərif edir. Fətəli xan hər vasitə ilə Quba xanlığını möhkəmləndirməyə
çalışırdı. O, mahal naiblərinin hakimiyyətini məhdudlaşdırdı, vergi yığılmasını nizama salaraq, xəzinənin
gəlirinin artmasını təmin etdi. Muzdlu qoşunun sayı artırıldı. S.Qmelinin
verdiyi məlumata görə Quba
xanlığının xeyli qoşunu və topu var idi. Kicik topların bir hissəsi arabalarda yerləşdirilmişdi və xanlığın paytaxtı
Quba qala halına salınmışdı».
Qubalı Fətəli xan bununla yanaşı öz sərhədlərini möhkəmləndirmək məqsədilə Muğandan döyüşkən
şahsevən köcərilərinin bir hissəsini xanlığın ərazisinə köcürmüşdü.
Fətəli xan Azərbaycanın qonşu xanlıqlarını ilhaq etmək yolu ilə öz torpaqlarını gənişləndirməyə
calışırdı.
Fətəli xan öz məqsədinə nail odmaq ücün birinci növbədə ona müqavimət göstərən Şəki və Şirvan
99
xanlıqlarını özünə tabe etməyi qərara alır. Şirvan feodalları onun cavanlığından istifadə edərək tez-tez Qubaya
talancı basqınlar edirdilər.
1758-ci ildə Fətəli xan Şamaxı yaxınlığındakı ilk vuruşmasında Şirvan xanlarına qalib gəlib öz
güsücünü onlara göstərdi. Lakin bu qalibiyyət onu arxayın edə bilməzdi. Hər tərəfdən Fətəli xana qarşı baş
qaldıran feodalların səsini kəsmək və onlara qalib gəlmək ücün etibarlı adamlar tapmaq lazım idi.
Hələlik Fətəli xan Şəki xanlığının taleyi ilə maraqlanırdı. Həmin bu vaxtlar, yəni 1759-cu ildə Şəki xanı
Ağa Kişi bəy öz qaynatası olan Qazıqumrlu Məhəmməd xan tərəfindən xaincəsinə öldürülür. Məhəmməd xan
Şəki xanlığının sərvətini Ərəş sultanı ilə bölüşdürür və özünü Şəkidə hakim elan edir. Lakin Məhəmməd xanın
ağalığı 40 gün davam edə bildi.
Şəki əhalisi bu qırx
gün ərzində hədsiz vergilər, qanunsuz cərimələr verməklə, zülmkar hakimə qarşı
üsyana hazırdaşdılar. Hüseyn ağa (Şəkili Hacı Çələbinin nəvəsi) Ağa Kişi bəy öldürüləndən sonra Fətəli xana
pənah aparıb ondan kömək istədi. Əlverişli bir şəraitin yaranmasını görən Fətəli xan qoşun çəkib Şəki üzərinə
hərəkət etdi.
Qazıqumux talanlarından təngə gələn əhali bu xəbəri eşidən kimi Quba xanının qarşısına cıxdı və onu
böyük təntənə ilə qarşıladı. Cağırılmamış qonaq ev sahibindən hörmətsizlik görüb öz yerinə çəkildi. Fətəli xan
Hüseyn ağanı Şəkiyə xan təyin etdi və Şəki xanlığı həmin vaxtdan Fətəli xanın vassalı oldu.
Həmin il Fətəli xana başqa bir xoşbəxtlik də üz verdi. Dərbənd camaatı öz xanlarından narazı olduqları
ücün elcilər göndərib Fətəli xanın onlara xan olmasını arzu etmişdilər.
Dərbənd qalasının böyük siyasi və strateji əhəmiyyəti var idi. Hələ ilk orta əsrlərdə Dərbənd Qafqaz
tarixində mühüm rol oynamış və həmin vaxtlarda məşhur idi. Cənubi Rusiyaya və Ön Asiyaya gedən ticarət
karvanları «Dəmir qapı» Dərbənddən keçməli idi. Uzaqgörən Fətəli xan bütün bu üstünlükləri
başa düşmüş və
ona görə də dərbənddilərin təklifini qəbul etmişdi.
XVII əsrdə və XVIII əsrin birinci yarısında Dərbənd sultanlıq idi. XVIII əsrdə Dərbənd o qədər də
böyük olmayan bir şəhər idi. Onun əhalisi əsasən əkinciliklə, bağçılıqla, ticarət və sənətkarlıqla məşğud olurdu.
Böyük strateji əhəmiyyət kəsb edən Dərbənd Rusiyanın, Türkiyənin və İranın diqqət mərkəzində idi.
Azərbaycanın başqa xanlıqları kimi Dərbənd də XVIII əsrdə İran zülmündən azad olur və Dərbənd
sultanlığı müstəqil xanlığa çevrilir.
Xanlığın mərkəzi olan Dərbən qalası uzunluğu 6 verst 400 sajen olan qalın daş divarla hörülmüşdü.
Həmin dövr üçün xarakterik üslubda müdafiə olunmuş Dərbənd cox möhkəm dəmir qapılara malik idi.
XVII əsr səyyahlarının verdiyi məlumatdan aydın olur ki, Dərbənd cox möhkəm hərbi nöqteyi-nəzərdən
xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Dərbənd xanı istədiyi zaman «...5000-dən 6000-dək piyada və süvari» toplaya
bilərdi.
Dörd hissədən ibarət olan şəhərin narın qala guşəsində xan sarayı yerləşmişdi.
XVIII əsrin 50-ci illərində Dərbənd hakimi Məhəmməd Hüseyn xan idi. Onun dövründə xanlığın daxili
və xarici vəziyyəti möhkəm deyildi. Əhalinin cox hissəsi ağır vergilərə tab gətirə bilmirdilər.Əhali Məhəmməd
Hüseyn xanın zülmündən qurtarmaq ücün yollar axtarırdı və tezliklə buna nail olurlar».
Mənbələrdə Məhəmməd Hüseyn xandan gizlin Quba xanı Fətəli xana müraciət etdiyi göstərilir. Şəhərin
əhalisi Fətəli xanın simasında...ədalətli, yaxşı hakim arzulayırdılar.
Quba xanlığı ilə xalq kütlələrindən başqa, feodallar və varlı təbəqənin
nümayəndələri də birləşmək
fikrində idilər. Bəhs etdiyimiz dövrdə Dərbənddə iki qrup əmələ kəlmişdi.Birinci qrupa iri feodallar daxil idi və
Məhəmməd Hüseyn xan tərəfindən müdafiə olunurdu. Onlar Quba xanlığı ilə birləşməyin əleyhinə idilər.
Quba xanlığına rəğbət bəsləyən ikinci qrupa sənətkarlar, tacirlər, əhalinin yoxsul təbəqəsi və xırda
feodallar daxil idilər.
Dərbənd xanlığında əmələ
kəlmiş belə bir vəziyyətdən Fətəli xan məharətlə istifadə etdi. Fətəli xan
birdən-birə Dərbəndə hücum edə blməzdi. Çünki, belə hərəkət Dağıstanın cənubundakı feodalların narazılığına
səbəb olacaqdı...Feodallar Quba xanlğının Dərbəndi tutmasına razı olmazdılar. Çünki, onlar yaxşı bilirdilər ki,
Dərbəndi ələ keçirən Quba xanlığına sonradan gücləri çatmadacaqdır.
Fətəli xanın qarşısında duran çətin məsələlərdən biri də Dərbəndə hakim olmağın düzgün yolunu
axtarmaq idi.Quba xanlığı Dərbəndə hucum etməklə özunə qarşı cənubi Dağıstan feodallarının blokunun
meydana çıxmasına yol vermək istəmirdi.
Digər tərəfdən, Quba xanlığının bu məsələnin həllində vəziyyətin çətinləşməsində Şamaxı xanı ilə pis
münasibətdə olması idi. 1758-ci ildə Şamaxı xanın Beşbarmaq yaxınlığıandakı məğlubiyyətindən
sonra Quba
xanlığına qarşı mübarizə ücun özünə sərfəli imkan axtarırdı.
Belə bir gərgin vəziyyətdən qələbə ilə çıxmaq ücün xüsusi məharət, bacarıq və siyasətçi olmaq lazım
idi. Belə bir siyaəət antiquba blokunun yaranması qarşısını ala bilərdi.
Quba xanı cənubi Dağıstan feodadları arasındakı narazılıqdan məharətlə istifadə edir və cənubi Dağıstan
hakimlərindən Tarku-Şamxalı Murtuzəli, Qaraqaytaq Usmisi Əmir Həmzə
və Taba-soran hakimi ilə əlaqəyə
girib, 1752-ci ildə Dərbəndə yürüş etdi.
Həmin ittifaq Dərbənd xanlığına qarşı yaranmışdı. Fətəli xan ən əvvəl dağlarla Kaspi dənizi arasında