A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
94 yaranması ilə tamamlandı. Avropa monarxlarının siyasi sarsıntılara qarşı mübarizə ittifaqı olan bu birliyin yaranması ilə diplomatik leksikona «Pentarxiya» və «Avropa konserti» anlayışları daxil oldu.. Napoleonun «100 günü» Vyana konqresi iştirakçılarında belə bir fikir yaratmışdı ki, Fransada olduqca böyük imkanlara malik «gizli inqilabi komitə» fəaliyyət göstərir ki, həmin komitə hər şeyə qadirdir. Yaranmış şəraitdə, 1815-ci ilin sentyabrın 26-da Rusiya, Avstriya və Prussiya «Müqəddəs ittfaq» yaratmaqla nəinki Fransaya, ümumiyyətlə Avropaya qarşı strateji kursa imza atdılar. 1815-1817-ci illərdə Roma papası, İngiltərə və Türkiyədən başqa bütün Avropa dövlətləri «Müqəddəs ittifaqa» qoşuldular. İngiltərə də əvvəlcə faktiki onun bütün işində iştirak edirdi. İttifaq Avropada əmin-amanlıq xatirinə hər hansı inqilabi çıxışı silahlı şəkildə yatırmağa hazır idi. Bunu hadisələrin sonrakı gedişi əyani şəkildə göstərdi. Tədqiqatçılar «Müqəddəs İttifaqın» mövcudluq və tarixini üç dövrə bölürlər: - birinci dövr – 1822-ci ilə qədər davam edən 7 illik dövrü əhatə edir ki, bu «Müqəddəs İttifaqın» ən qüdrətli dövrüdür. Bu dövrdə «Avropa konsertinin» iştirakçıları arasında fikir birliyi və fəaliyyət həmrəyliyi özünü aydın şəkildə göstərir ki, Aexan, Troppou-Loybax və Verone konqresləri keçirilir. - ikinci dövr – 1823-1830-cu illəri əhatə edir və Fransada İyul monarxiyasının qurulması ilə başa çatır. Dövrün başlıca epizodu fransız qasidlərinin İspaniyaya müdaxiləsi və kral VII Ferdinandın hakimiyyətinin bərqərar olmasıdır. 1822-ci ilin avqustunda Kestelrinin özünə qəsd etməsindən sonra, sentyabrda onun yerini istedadlı ingilis diplomatı və antirus görüşləri ilə məşhur olan Corc Kanpinq tutur. - üçüncü dövr – 1830-cu il İyul monarxiyasının qurulmasından başlayır və Krım müharibəsi ərəfəsinədək davam edir, tədricən Avropa dövlətlərinin əvvəlki həmrəyliyi arxa plana keçir. Ümumiyyətlə, XVIII əsrin sonlarından etibarən Fransada burjua inqilabının təsiri ilə baş verən hadisələr qlobal dəyişiklikləri şərtləndirməklə Vyana sisteminin qurulmasına yol açdı. Bununla belə, əsrin dörddə birində baş verən hadisələr dünyanın sonrakı ictimai-siyasi və iqtisadi inkişafında mühüm rol oynadı. Mövzuya dair suallar 1. Napoleon imperiyasının süqutundan sonra beynəlxalq şərait 2. Vyana konqresinin çağırılması və məqsədləri 3. Legitimlik və Polşa-Saksoniya məsələsinə dair fikir ayrılığı 4. Taleyronun Vyana konqresi dövrü diplomatiyası 5. 1815-ci il gizli sazişi və məqsədləri 6. Vyana konqresində Almaniya və İtaliya məsələsi 7. Konqresdə ərazi dəyişiklikəri problemi 8. Napoleonun «100 günü» və Vaterloo döyüşünün beynəlxalq nəticələri 9. Fransada və I Napoleon tərəfindən işğal edilmiş ölkələrdə legitim sülalələrin bərpası 10. Müqəddəs İttifaqın təşkili və Avropada irticanın güclənməsi 11. Avropa dövlətlərinin nisbi həmrəyliyi və «Avropa konsertinin» dövrün hadisələrinə münasibəti Ədəbiyyat 1. Галкин И.О. Создание германской империи (1815-1871). М., 1986 2. Германская история в новое и новейшее время. Т.1, М., 1970 3. Дебидур А. Дипломатическая история Европы. От Венского до Берлинского Конгресса (1814- 1878), Т1, М.-Л., 1947 4. Жилин П.А. Гибель наполеоновский армии в России. М., 1974 5. Зек. А.А. Монархи против народа. Дипломатическая борьба на развалинах наполеоновской импе- рии. М., 1966 6. История дипломатии. Т.1. М.,1959 7. История Франции. т.1. М., 1972 8. Монфред А.З. Великая французская буржуазная революция. М., 1983 9. Монфред А.З. Наполеон Бонапарт. М., 1980 10. Новая история стран Европы и Америки. Первый период. М., 1983 11. Собул А. Первая республика, 1792-1804. М., 1974 12. Талейрон Ш.М. Мемуары. М., 1959 13. Троицкий Н.А. Александр I и Наполеон. М., 1994 14. Эпштейн А.Д. История Германии от позднего средневек вья до революции 1848г. М., 1961 95 XVIII Mövzu Xanlıqların yaranması və Quba xanlığının xarici siyasəti XVIII əsrin ikinci yarısı Azərbaycan tarixinin ən az öyrənilmiş sahələrindən biridir. Doğrudur, həmin dövrün ayrı-ayrı məsələlərində bir sıra elmi-tədqiqat əsərlərində toxunulmuşdur. Lakin bu məsələlərin əksəriyyəti ümumi şəkildə qoyulmuş, bu və ya digər məsələnin ayrılıqda həllinə xüsusi yer verilməmişdir. Məlum olduğu kimi, hələ XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycan uğrunda Rusiya, Türkiyə və İran dövlətləri arasında aparılan mübarizə sonda ölkəyə hərbi müdaxilə ilə nəticələnmiş və Azərbaycan ərazisi həmin dövlətlər arasında bölüşdürülmüşdür. Bu dövlətlərdən İran və Türkiyə arasında hərbi əməliyyatların gediçində Azərbaycanın şəhər və kəndləri xaraba qoyulmuş, xalqın var-dövlətiqarət edilmiş və ölkə ağır vəziyyətə salınmışdı. Bəhs etdiyimiz dövrdə mühüm məsələlrdən biri də Azərbaycanda xanlıqların meydana gəlməsi, şimal- şərqi Azərbacyan xanlıqlarının birləşdirilməsi, İran və Türkiyəyə münasibətləri, habelə birləşmə ərəfəsində Quba xanlığının mövqeyidir. Azərbaycan xanlıqlarının birləşdiriləsində cəsaprətlə mübarizə aparış qubalı Fətəli xanın fəaliyyəti haqqında H.Abdullayevin iki əsəri (Абдуллаев Г. “Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Росиией”. Б.,1965; Абдуллаев Г. “Из истории Северо-восточного Азербайджана в 60-80-х годах XVIII вв”. Б., 1958) nəzərə alınmazsa xüsusi tədqiqat əsərləri yoxdur. Onun fəaliyytəi haqqında ancaq bir neçə kiçik məqalələr və kütləvi broşuralarla kifayətlənmişlər. 20.1. Azərbaycanda xanlıqların meydana çıxması. Quba xanlığı. XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın gələcək inkişafında mühüm rol oynayan bir sıra mühüm hadisələr baş verdi ki, bunlar da Azərbaycana Rusiya təcavüzünün güclənməsi ilə bağlı idi. XVII əsrin sonlarından etibarən Səfəvilər dövlətinin tənəzzülü daha da güclənmişdi. Səfəvilər dövlətinin əsarətində olan ölkələrdə baş vermiş kəndli hərəkatı və saray dairələri arasındakı çəkişmələr əsası 1502-ci ildə Şah İsmayı tərəfinədn qoyulmuş və uzun müddət qüdrətli dövlət olmuş Səfəvilər dövlətinin daha zəifləməsinə gətirib çıxardı. Azərbaycanda və Səfəvilərin hakimiyyəti altənda olan digər ərazilərdə baş vermiş təsərrüfat dağınıqlığı bu dövlətin tənəzzülünü daha da sürətləndirirdi. Uzun müddət gizli və bəzən açıq surətdə yerli feodalların mərkəzləşdirilmiş şah hökumətinə qarşı mübarizəsi onların müstəqilləşməsinə imkan yaradırdı. Zəhmətkeş əhalinin istismar edilməsi, vergilərin artması və İran feodallarının talançılıq siyasəti ölkənin məhsuldar qüvvələrini daha çox dağıdırdı. Bəhs etdiyimiz dövrdə, kəndli təsərrüfatı və sənətkarlıq daha çox tənəzzülə uğramışdı ki. bu da Səfəvilər dövlətinin iqtisadi əsaslarını sarsıdırdı. Yerli bəylər tərəfindən kəndli torpaqlarını özbaşına tutulması kəndlilərin narazılığını daşha da artırırdı. Saysız-hesabsız vergilər şəhər zəhmətkeşlərini də boğur, var-yoxdan çıxarır və dilənçi halına salırdı. Feodal özbaşınalığı şəhərlərə və ticarətə böyük ziyan vururdu. Daxili çəkişmələrə qarşı mübarizədə zəif olan şah hökuməti azadlıq hərəkatlarını boğlmaqda da azic idi. Bunun nəticəsində ticarət əlaqələri zəifləyirdi, xarici ölkələrdən gələn ticarət karvanlarının istiqaməti dəyiçirdi. XVIII əsrin əvvəllərində Rusiya ilə ticarətdə törədilən maneələrin artması da tacirlərin mənafeyinə uüğun gəlmirdi. Çünki, müharibələr qonşu dövlətlərə mal aparılmasına da mane olurdu. XVIII əsrin birinci yarısında nadir şahın qurduğu dövlət daha ağır maliyyə böhranı keçirir və uzun sürən müharibələr, şah sarayında hərc-mərclik, məmurlar tərəfindən böyük məbləğlərin mənimsənilməsi dövlət xəzinəsini var-yoxdan çıxarmışdır. İqtisadi və milli zülmün şiddətləndiyi və əsarətə düşmüş xalqların müqavimətinin artdığı bir şəraitdi mərkəzi hakimiyyət son dərəcə zəifləmişdi. Müstəqil olmağa çalışan bəylər, xanlar və digər iri feodallar şaha tabe olmaqdan boyun qaçırırdılar. Hətta vəziyyət o yerə çatmışdı ki, vaxtilə I Şah Abbasın və onun xələflərinin dayağı olan şahsevənlər şah hakimiyyyətindən üz çevirmişdilər. Adətən, Şahsevən xanları mərkəzdən kəndlilər və şəxsən şahın özü tərəfindən təsdiq olunurdular. Bu haqda XVIII əsr rus səyyahları və dövlət xadimləri maraqlı məlumatlar verirlər. Rusiyanın Cənubi Qafqazda agenti olan A.Volınski Səfəvilər dövlətində baş vermiş özbaşınalığı qələmə alaraq yazmışdır ki, 1717-ci ildə şahsevənlər «..şahın göndərdiyi adamı qəbul etmədilər və öz xalqları içərisində hakim seçdilər…, onlar şahın başqa əmrlərini də yerinə yetirmədilər. Onlar iranlılardan əsla qorxmurdular». Daha sonra ölkədə baş vermiş özbaşınalığın şahidi olmuş A.Volınski I Pyotra göndərdiyi məktubunda yazmışdır. «… burada indi elə hakim vardır ki, o təbələri üzərində deyil, təbəlləri onun üzərində hakimdirlər». XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın xalq kütlələrinin vəziyyəti xüsusilə ağır idi. A.Volınski öz məktublarının birində yazmışdır ki, «Səfəvilər dövlətinin taxıl ambarı olan Azərbaycanda tarlalar 7 il ərzində əkilməmiş qalmış və ölkədə aclıqdır». Belə məlumalara rus səhhayhlarından Druvilinin, Qmelinin və başqalarının yazılarında də rast gəlmək olar. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|