Riskin idarə edilməsinin əsasları. Riskin idarəçi-
liyindəki prinsiplərinə taktiki və strateji məqsədlərin bünövrəsi
(əsası) qoyulub. Strateji məqsəd - bütövlükdə, cəmiyyətin rifah
səviyyəsinin maksimal imkanlarının nailiyyətlərinə çatmaq,
taktiki məqsəd isə - həyatın uzadılması və əhalinin təhlükəsiz
liyinin artırılması niyyətidir. Həddindən ziyadə riskdən müdafiə
həm hər bir şəxsin, həm də əhali qrupunun maraqlan üçün
əvvəlcədən şərtlənir.
Cəmiyyətdə təhlükələrin mövcudluğunun bütün spektri
riskin idarə edilməsinə daxil olunması müddəasının mühüm
prinsipidir. Belə təhlükələrdən irəli gələn ümumi risk hər bir
insan və cəmiyyət üçün onun məqbul səviyyəsini üstələyə
bilməz. Nəhayət, riskin idarə edilməsi sahəsindəki siyasət təbii
ekosistemlərə təsirin ciddi məhdudiyyətlər çərçivəsində qurul
malıdır. Bunlar da ekosistemlərə ekoloji yüklənmələrin hədd
ehtimalının təsiri kəmiyyətinin artırılması tələbləridir. Əhə
miyyətli ekoloji və sosial-iqtisadi ziyanı, əhalinin stress və
ziyyəti ilə, kəskin münaqişəli, qeyri-müəyyənliklə xarakterizə
edilən və xarici görünüşdən gözlənilməz,
qəflətən amala galan
şəraitifövqalədə hal kim i тйаууап etmək olar.
İnsanlar üçün risk iki kateqoriya ilə ifadə olunur:
1. Fərdi risk, öz fəaliyyəti gedişində insana müəyyən təsir
göstərilir ki, bu da fərdi risk ehtimalı kimi
qiymətləndirilir;
2. Sosial risk, bir qəzadan həlak olmuş insanların sayı ilə
bu qəzanın ehtimalı arasındakı nisbətinə sosial risk deyilir.
Riskin qiymətləndirilməsi. İnsanın səhhəti üçün risk
amillərinin bu günə olan yeganə analitik aləti riskin qiymətlən
dirilməsi və bu baza üzərində riskin minimallaşdınlması üçün
fəaliyyətin prioritetlərinin vurğulanmasıdır. Başqa sözlə, riskin
qiymətləndirilməsi - konkret vəziyyətdə riskin miqyası və
mənşəyinin (yaranmasının) təhlili deməkdir.
Riskin idarə edilməsi - riskin minimallaşdırılmasına is
tiqamətləndirilən (bəzən hüquqi akt formasında) qərarın idarə
çiliyinin və işləməsinin riskli vəziyyətinin təhlili deməkdir.
314
Aşağıdakı şəkildə (şəkil) riskin idarə edilməsi və qiymətlən
dirilməsinin qarşılıqlı əlaqələri göstərilmişdir.
Şəkil 8. Riskin idarə edilməsi və qiymətləndirilməsinin
qarşılıqlı əlaqələri
A - riskin qiymətləndirilməsi sahəsi;
В - riskin idarə edilməsi sahəsi;
-----► - idarə edilmənin və qiymətləndirmənin ele
mentləri arasında birbaşa əlaqələri;
!■—> - digər elementlərlə qərarları əsaslandıran tər
sinə əlaqələri.
Birinci element - riskin amillərinin və mənbələrinin
müəyyənləşdirilməsi, təhlükənin aşkarlanması, onların obyekt
lərə potensial təsiri, qarşılıqlı əlaqənin əsas formalarıdır.
315
Riskin qiymətləndirilməsinin ikinci elementi
- meyilliyin
qiymətləndirilməsi, yəni ətraf mühitə və insana risk amilinin
real təsiridir.
Riskin qiymətləndirilməsinin üçüncü elementi
ətraf
mühitə və insana risk amillərinin təsirinin təhlili ilə bağlıdır və
müəyyən
destabilizasiya
amilinin
ekosistemin,
insanın
davamlılığına təsirinin müəyyənləşdirilməsidir.
Son dördüncü element
- kəmiyyət və keyfiyyət para
metrlərinin istifadə edilməsi ilə bağlı riskin dolğun xarakte
ristikasıdır.
Riskin qiymətləndirilməsi modelinin son fazası riskin
xarakteristikası, onların idarə edilməsi prosedurasının ilk hissə
sidir. Riskin idarə edilməsinin əsas məqsədi vaxta və resurslara
qoyulan məhdudiyyətlər zamanı riskin azaldılması yollarının
müəyyənləşdirilməsidir.
Riskin idarə edilməsi modeli dörd hissədən və mər
hələlərdən ibarətdir:
Birinci mərhələ
riskin xarakteristikası ilə bağlıdır. Prio
ritetlərin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə ilkin mərhələdə risk
lərin xarakteristikasının müqayisəsi aparılır. Riskin qiymətlən
dirilməsinin həlledici fazasında təhlükənin (zərərin) dərəcəsi
aşkarlandınlır.
ikinci mərhələdə
riskin məqbulluq dərəcəsinin müəy
yənləşdirilməsidir. Risk bir sıra sosial-iqtisadi amillərlə müqa
yisə olunur:
- bu və ya digər təsərrüfat fəaliyyətinin növlərindən asılı
olan sərfələr;
- fəaliyyətin növü ilə şərtlənən itkilər;
- ətraf mühitə və insana neqativ təsirin azaldılması məq
sədilə nizamlayıcı ölçülərin mövcudluğu və imkanları.
Müqayisə prosesi «xərclər və sərfələr» metoduna ar
xalanır.
316
«Riskli» və «qeyri-riskli» amillərin müqayisəsində
riskin idarə edilməsi prosesinin mahiyyəti özünü büruzə verir.
Qəbul edilən qərarların üç variantı mümkündür;
- risk tam məqbuldur;
- risk qismən məqbuldur;
- risk tamamilə qeyri-məqbuldur.
İndiki zamanda riskin saydığımız səviyyəsi hədləri adə
tən, maksimal ehtimalın 1%-i kimi müəyyənləşdirilir.
İki son axırıncı hallarda nəzarət mütənasibliyi təyin
edilməlidir ki, bu da riskin idarə edilməsi prosedurasının üçün
cü mərhələsinə daxildir.
Üçüncü mərhələ
nizamlayıcı qərarların qəbul edilməsi
ilə bağlıdır, yəni hansısa «növlərin» seçilməsindən ibarətdir.
Belə tədbirlər riski ya azaldır (birinci və ikinci hal) və ya istisna
edir (üçüncü hal).
Dördüncü mərhələ
nizamlayıcı qərarlarla bağlıdır, yəni
əvvəlki mərhələdə təyin olunmuş və ölçü «növünün» reallaş
masına müvafiq olaraq normativ aktların (qanunlar, qərarlar,
təlimatlar) və onların müddəalarının müəyyənləşdirilməsindən
ibarətdir.
Riskin idarəçiliyi prosesini tamamlayan element, eyni
zamanda bütün mərhələlərin və riskin qiymətləndirilməsi mər
hələlərinin yekdil qərarlarının qəbul edilməsi ilə, riskin vahid
konsepsiyasını əlaqələndirir.
Riskin qiymətləndirilməsinin ardıcıl nümunələri:
- təhlükənin ilkin
eyniləşdirilməsi;
- təhlükə mənbəyinin və onunla bağlı ziyanın təsviri;
- normal iş şəraitində riskin
qiymətləndirilməsi;
- istehsalatda qəzalar, təhlükəli maddələrin saxlanılması
və nəqli zamanı hiptetik (fərziyyəyə əsaslanan) mümkünlüyünə
görə (ehtimal məqamı)
riskin qiymətləndirilməsi;
- qəzaların inkişafı senarisinin mümkün spektorlan;
- riskin təhlilinin ehtimalı və statistik qiymətləndirmə.
317