üzrə öyrənilib, ümumiləşdirilməsidir. ÜMT ətraf mühit mo
nitorinqinin qlobal sistemi çərçivəsində fəaliyyət göstərir.
Sistemin işini YUNEP koordinasiya edir.
Ətraf mühit monitorinqinin qlobal sistemi fəaliyyət
göstərən beş proqramla səciyyələnir:
1) atmosfer vəziyyətinin monitorinqi;
2) çirkləndirici maddələrin uzaq məsafələrə ötürülməsi;
3) insan sağlamlığı proqramı;
4) dünya okeanı proqramı;
5) quru sərvətlərin bərpası.
Yuxarıda göstərilən beynəlxalq ekoloji təşkilatlardan
başqa digər beynəlxalq strukturlar da fəaliyyət göstərir.
Məsələn, potensial zəhərli kimyavi maddələrin beynəlxalq
registri YUNEP-in bir hissəsi kimi yaradılmışdır. Onun
vəzifyəsi toksik kimyəvi maddələr haqqında məlumatları
toplamaq, öyrənmək və yaymaq, zəhərli kimyavi maddələ
rin insan sağlamlığına və ətraf mühitə təsirini öyrənməkdir.
Bundan başqa BMT-nin bədbəxt hadisələr zamanı
kömək göstərmək üzrə Bürosu, Avropa İqtisadi Komissiyası
və s. kimi beynəlxalq və regional ekoloji təşkilatlar da fəa
liyyət göstərir.
Adları sadalanan təşkilatlar dövlətlərarası razılaşmalar
əsasında yaradılmış fəaliyyət göstərən və geniş beynəlxalq
səlahiyyətlərə malik olan təşkilatlardır. Ətraf mühit məsələ
ləri ilə həm də dünyanın müxtəlif ərazilərində sosial-iqtisadi
vəziyyəti
araşdıran
layihələrin
reallaşdırılması
üçün
tövsiyyələr işləyib hazırlayan komissiyalar mövcuddur. Bu
cür komissiyalar Asiya və Sakit okean regionları, Latın
Amerikası, Avropa üçün ekoloji siyasəti həyata keçirən ko
mitələr çərçivəsində yaradılmışdır. Məsələn, beynəlxalq tə
biəti və təbii resursları mühafizə birliyi, heyvanların mü
hafizəsi üzrə beynəlxalq federasiyanı və s. buna aid etmək
olar.
378
1992-ci ildə Rio-de-Janeyroda «Ətraf mühit və inkişaf»
mövzusu üzrə dövlət başçıları və nümayəndəlikləri səviy
yəsində BMT konfransı keçirilmişdir. Bu konfrans bəşə
riyyətin «davamlı inkişafa» keçidini qəbul edir və beynəl
xalq cəmiyyət qarşısında 3 vacib strateji məsələni müəy
yənləşdirir:
1) dünyanın sənaye cəhətdən inkişaf etmiş, eyni za
manda təbii resursların əsas istifadəçisi olan və ətraf mühitin
çirkləndirici mənbələri olan ölkələrdə istehsalın və istehlakm
həcminin məhdudlaşdırılması;
2) Asiya və Afrika ölkələrində əhali artımının şüurlu
surətdə məhdudlaşdırılması;
3) varlı və kasıb ölkələr, regionlar arasında bərabər
sizliyin dərinləşməsinin qarşısının alınması.
Ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərinin həllində başlıca
rolu regional xarakter daşıyan konfranslar oynayır. 1995-ci
ildə «Avropa üçün ətraf mühit» çərçivəsində bu məsələyə
dair Ümumavropa nazirlər konfransı keçirildi və «Avropa
üçün ekoloji proqram» qəbul olundu.
1987-ci ildə xüsusi komissiya tərəfindən 1983-cü ildə
BMT baş Assambleyası tərəfindən hazırlanmış, «2000-ci ilə
qədər və ondan sonrakı dövr üçün ətraf mühitin mühafizəsi
sahəsində qlobal perspektivlər üzrə məruzə» qərarı təsdiq
edilmişdir. Burada ilk olaraq davamlı sosiali-iqtisadi inkişaf
konsepsiyasının əsasını təşkil edən ideyalar formalaşdırıldı.
Son zamanlar beynəlxalq əməkdaşlığın konvensiya,
ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələr, razılaşmalar, qətnamələr,
proqramlar və s. kimi formaları geniş yayılmışdır. Onların
bağlanması ölkələr tərəfindən təbiəti mühafizə fəaliyyətinin
bu və ya digər aspektlərinə görə öhdəliklərin götürülməsini
bildirir.
Bu konvensiyalardan:
1) 1979-cu ildə qəbul edilmiş «Havanın böyük məsafə
lərdə trassərhəd çirklənməsi haqqında»;
379
2) 1972-ci ildə “Dənizlərin çirklənməsinin qarşısının
alınması haqqında” ;
3) 1985-ci ildə “Ozon təbəqəsinin mühafizəsi haqqında”;
4) 1992-ci ildə «Qara dənizin çirklənməsinin qarşısının
alınması haqqında»;
5) 1992-ci ildə «Bioloji müxtəliflik haqqında»;
6) «Flora və fauna növlərinin beynəlxalq ticarəti haq
qında», «Bataqlıq yerləri haqqında», «Baltik dənizi ətraf
rayonlarının mühafizəsi haqqında», «Ümumdünya mədəni
və təbii irsinin qorunması haqqında» və başqalarını göstər
mək olar.
Beynəlxpalq əməkdaşlığın mühüm aspektlərindən biri
beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən ekoloji proqramların
həyata keçirilməsi üçün ölkələrə göstərilən maliyyə yardım
larıdır. Yardımlar, bir qayda olaraq, borc və kreditlər şək
lində olur. Yardımları göstərən ixtisaslaşmış təşkilatlar sıra
sında Beynəlxalnq Yenidənqurma və İnkişaf bankı, Bey
nəlxalq Valyuta Fondu, Beynəlxalq kənd təsərrüfat inkişaf
fondu, YUNEP fondu xüsusilə fərqlənir.
İnkişaf etmiş ölkələrin böyük əksəriyyətində ekoloji
siyasətin aparılması və onun maliyyələşdirilməsinin əsasını
ətraf mühit vəziyyətinin normativ keyfiyyəti prinsipi təşkil
edir ki, bu da müxtəlif növ çirklənmələrə görə standartların
müəyyən edilməsi yolu ilə həyata keçirilir. Belə standartlara
keçid həm cəzalandırıcı və həm də stimullaşdırıcı xarakterli
müvafiq vergi siyasəti, dotasiyalar, güzəştli kreditlər, ödə
mələr, vergilər yolu ilə tənzimlənir. Müasir zamanda ətraf
mühitin mühafizəsi sahəsində daha aktiv siyasətə keçid
inkişafda olan ölkələr üçün səciyyəvidir.
Keçid iqtisadiyyatında olan ölkələrdə hələ planlı, mər
kəzləşdirilmiş təsərrüfat dövründə təbitəti mühafizə sahə
sində bir sıra təcrübə toplanmışdır. Daha doğrusu, 70-80-cı
illərdə bir sıra təbiəti mühafizə qanunları işlənib hazırlanmış
və qəbul olunmuş, təbiətdən istifadə üzrə dövlət idarəetmə
380
sistemi yaradılmış, ekoloji monitorinq həyata keçirilmiş,
ekoloji fondlar yaradılmışdır. Ətraf mühitin mühafizəsi
məqsədilə 1997-ci ildə Kioto şəhərində «Kioto protokolu»
imzalanmışdır. Bu əsasən «istilik» effekti yaradan metan,
karbon və digər qazların atmosferə atılmasının məhdudlaş-
dırılmasına yönəldilmişdir. Protokolda bu qazların atıl
masının ixtisarı 2008-2012-ci ilədək nəzərdə tutulmuşdur.
Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində beynəlxalq əmək
daşlıq hələlik qısa tarixə malikdir. 70-ci illərin əvvəlində aş
kar olundu ki, cəmiyyətlə təbiət arasında baş verən bərpa
olunmaz dəyişikliklərin nəticəsində insanlar üçün qlobal
təhlükə problemləri yaranmışdır. Bununla da ətraf mühitin
insanların yaşaması üçün qorunması məsələsi məhz beynəl
xalq xarakter alır.
Deyilənlərlə əlaqədar olaraq vahid əməkdaşlığın hə
yata keçirilməsi yollarının tapılmasına böyük ehtiyac duyu
lur. Bu, hər şeydən əvvəl, cəmiyyət və ətraf mühit problem
lərinin həllinin həyata keçirilməsi üçündür.
Azərbaycan Respublikası zəngin təbii sərvətlərə və
inkişaf etmiş sənaye sahələrinə malik olan bir dövlətdir.
Uzun illərdən bəzi müstəqil Azərbaycana miras qalmış
ekoloji problemləri həll etmək üçün kompleks tədbirlərin
həyata keçirilməsi mühüm vəzifə olaraq qarşıda durur.
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra
dünyada gedən proseslərdən kənarda qalmamış və 1992-ci
ilin iyun ayında Çərçivə Konvensiyasına qoşulmuş, 1995-ci
ilin yanvarında isə onu ratifikasiya edərək Konvensiyanın
Tərəfdaşı olmuşdur. 1997-ci ilin aprelində ölkə Prezi
dentinin Sərəncamı ilə iqlim dəyişməsi üzrə Dövlət komis
siyası yaradılmış və ölkəmiz 2000-ci ildə Kioto Protokoluna
qoşulmuşdur. Son dövrlərdə ölkəmizdə ətraf mühitin müha
fizəsi sahəsində ekoloji siyasət yeni vüsət almış və forma
laşmağa başlamışdır. Bu həm də ekoloji məsələlərin ümum
bəşəri bir problem kimi qəbul edilməsi ilə izah edilir.
381
Dostları ilə paylaş: |