MÖVZU 15. EKOLOJİ PROBLEMLƏRİN HƏLLİ
SAHƏSİNDƏ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ
VƏ ƏMƏKDAŞLIQ
Müasir dövrün iqtisadi inteqrasiya şəraitində bütün
təhlükəsizlik növləri (hərbi, ekoloji, iqtisadi, sosial və s.)
içərisində ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunması problemi
bu gün üçün aktual hesab edilir. Ekoloji problemlər ardı
cıllığını hər hansı bir götürülmüş dövlət və region çərçi
vəsində həll etmək olar, lakin Yer kürəsinin əhalisinin eko
loji təlükəsizliyi yalnız bütün cəmiyyətin birgə səyi nəticə
sində təmin oluna bilər. Həmçinin, ekoloji problemlərin qlo
bal xarakter daşıması bu problemin həlli üçün ətraf mühitin
qorunması istiqamətində tədbirlər sisteminin həyata keçi
rilməsində geniş beynəlxalq əməkdaşlığı tələb edir. Bundan
ötrü planetin ekoloji böhran problemi haqqında birgə,
vahid anlayış tələb olunur və problemin həll edilməsi üçün
bütün dövlətlərin və xalqların birgə koordinasiyaedilmiş
fəaliyyəti lazımdır.
Ətraf mühitin qorunması üzrə əməkdaşlıq hələ 100 il
əvvəl yaranmış və indi də surətlə inkişaf etməkdədir. 1960-cı
illərdə qərbin bir qrup alimləri tərəfindən ətraf mühitdə baş
verən neqativ hadisələrə münasibət 1968-ci ildə «Roma
Klubu» adı altında bir təşkilatın formalaşmasına şərait
yaratdı. Bunu ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində ilk bey
nəlxalq təşkilat adlandırmaq olar. «Roma klubu» romalı iş
adamı Aurelio Reççeinin başçılığı altında yaradılmış və 30-
dan çox ölkənin alimlərini, iş adamlarını və ictimai xa
dimlərini birləşdirən Beynəlxalq Qeyri-dövlət Təşkilatı kimi
fəaliyyət göstərmişdir. Təşkilatın əsas məqsədi insanla təbiət
arasındakı qarşılıqlı əlaqəsini öyrənmək olmuşdur. «Qlobal
problemlər» anlayışı da onların adı ilə bağlıdır. «Roma
klubu» o dövrdə qlobal problemlərə:
- əhali artımı;
370
- ozon təbəqəsinin dağılması;
- su hövzələrinin qorunması;
- enerjinin ənənəvi sahələrinin tükənməsi;
- aclıq problemi;
- insan həyatının saxlanılması və s. aid etmişlər.
BMT bu məsələyə daim diqqət yetirir. 1962-ci ildə
BMT-in XVII Baş Məclisində «Ekoloji İnkişaf və Təbiətin
Mühafizəsi» adlı xüsusi qətnamə qəbul olundu. Bu qət
namədə qeyd edilir ki, təbiətin mühafizəsi BMT-yə üzv olan
bütün dövlətlərin bilavasitə vəzifəsidir və təbii ehtiyatların
qorunub saxlanılması üzrə tədbirlər iqtisadi inkişafla birgə
eyni zamanda aparılmalıdır.
1972-ci ildə Stokholmda BMT-nin ətraf mühit məsələsi
üzrə konfransı keçirildi. Konfrans ətraf mühitin mühafizəsi
haqqında bəyanat qəbul etdi və 5 iyun «Beynəlxalq ətraf
mühitin mühafizəsi» günü elan olundu.
Ətraf mühit probleminin Beynəlxalq xarakter almasına
ölkə, region, ümumbəşəri və qlobal səviyyədə baxmaq tələb
olunur. Belə yanaşma ona görə gərəklidir ki, ətraf mühitin
qorunması ümumbəşəri xarakterlidir. İnsanların əmək
fəaliyyətinin predmeti sayılan yerüstü və yeraltı sərvətlər
bütün dünya üçün gərəklidir. Dünya okeanı sərvətləri, iqlim
və kosmik resurslar ümumbəşəri xarakter daşıyır. Belə
elementlər qloballaşmanın vüsət alması imkanlarını daha da
artırır. Nəticədə bütün dövlətlər üçün qorunması gərək olan
vahid ekoloji məkan yaranır. Vahid qlobal əməkdaşlığın hə
yata keçirilməsi yollarının tapılmasına böyük ehtiyac vardır.
Bu, hər şeydən əvvəl, cəmiyyət və ətraf mühit problemlərinin
həllinin həyata keçirilməsi üçündür.
Ə traf təbii mühitin beynəlxalq hüquqi mühafizəsi
obyektləri içərisində 2 kateqoriya ayrılır:
1) Ayrı-ayrı dövlətlərin yurisdiksiyasına daxil olan;
2) Ayrı-ayrı dövlətlərin yurisdiksiyasına daxil ol
mayan.
371
Birinciyə daxil olan: atmosfer hövzəsi, yaxın kosmos,
dünya okeanı, Antarktida, köçəri heyvan növləri. Qeyd
edilən obyektlər beynəlxalq ekoloji hüquq normalarına
müvafiq olaraq qorunur və istifadə edilir. O obyektlər ki,
beynəlxalq mühafizə olunan obyektlərə daxil deyildir, zə
rurət yarandıqda beynəlxalq əməkdaşlıq obyektləri kimi
ətraf təbii mühitin mühafizəsi, təbiətdən səmərəli istifadə,
ekoloji təhlükəsizlik sahələrində çıxış edə bilər.
Konkret ölkənin yurisdiksiyasına daxil olan ətraf mü
hitin beynəlxalq hüquqi obyektləri - dünya təbiət abi
dələrinə daxil edilmiş obyektlər, beynəlxalq qırmızı kitaba
daxil edilmiş və nəsli kəsilmək təhlükəsi qarşısında qalan
nadir heyvan və bitki növləri, beynəlxalq çaylar, dənizlər,
göllər və başqa obyektlərdir. Məhz ətraf mühitin mühafizəsi
sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq prinsipləri Stokholm
bəyannaməsində dürüst ifadə edilmişdir. Bunlardan birincisi
və başlıcası hər bir dövlətin özünün milli siyasəti ilə ətraf
mühitin problemlərinə yanaşmağa müvafiq olaraq öz ərazi
sindəki resurslardan istifadə etmək hüququna malik ol
masıdır. Lakin burada hər hansı fəaliyyət ölkənin milli əra
zisindən kənarda yerləşən dövlətlərin mühitinə zərər vur
mamalıdır.
İkincisi, yerin təbii resursları, o cümlədən hava, su,
torpaq, flora, fauna, xüsusilə də təbii ekosistemin xarakterik
növləri insanların səmərəli planlaşdırma fəaliyyəti vasitəsilə
indiki və gələcək nəsillər üçün qorunmalıdır.
Üçüncüsü isə, bərpa olunmayan resurslardan elə is
tifadə edilməlidir ki, gələcəkdə bu ehtiyatların tükənməsinin
qarşısı alınsın və beynəlxalq məkanda bütün insanlar
onların istifadəsindən faydalana bilsinlər. Ətraf mühitin
mühafizəsinin təşkili sahəsində beynəlxalq qarşılıqlı təsir
müddəaları ümumdünya təbiət xartiyası ilə tamamlanmışdır
ki, bu da BMT Baş Asambleyası tərəfindən təqdir edilmiş və
28 oktyabr
1988-ci ildə çıxarılmış qətnamədə elan
edilmişdir.
Müasir dövrdə hər bir dövlətin qarşısında iki növ
ekoloji hüquqi məsuliyyət durur: siyasi və maddi.
Məsuliyyətin ən geniş yayılmış forması sanksiyalardır.
Bunu qanunpozucu dövlətə qarşı inzibati, məcburedici
tədbirlər sistemi də adlandırmaq olar.
Maddi məsuliyyət bu və ya digər dövlət tərəfindən
beynəlxalq öhdəliklərin pozulması zamanı meydana çıxır ki,
onun da nəticəsində cəmiyyətə maddi zərər vurulmuş olur.
Maddi məsuliyyətin bir neçə formaları mövcuddur:
- təzminat - ekoloji zərərin pulla ifadəsi;
- restitusiya - pozulmuş hüquqi bərpa etmə və zərərin
ödənilməsi;
- substitusiya - məhv edilmiş və yararsız hala düşmüş
obyektlərin əvəzlənməsi;
- restovrasiya - hər hansı bir obyektin bərpası ilə
əvvəlki vəziyyətə gətirilməsidir.
Deyilənlərlə əlaqədar olaraq vahid qlobal əməkdaşlığın
həyata keçirilməsi yollarının tapılmasına böyük ehtiyac du
yulur. Bu baxımdan, müxtəlif təşkilat və müəssisələr fəa
liyyət göstərir.
Ümumdünya təşkilatı sayılan BMT-nin və onun ixti
saslaşdırılmış bölmələri xüsusi rol oynayır və ətraf mühitin
mühafizəsi də bilavasitə BMT-nin nizamnaməsindən irəli
gəlir. Onun məqsəd və vəzifəsi - insan hüquqlarının qorun
ması, əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsi, sağlam
lığın qorunması, sosial və iqtisadi həyatdakı problemlərin
həll edilməsində yardım göstərməkdir. Həmçinin, BMT-nin
Baş Assambleyası, ətraf mühitin qorunması sahəsində ölkə
lərin iki və çoxtərəfli əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsinə
şərait yaradır, yeni təbiət qoruyucu orqanlar yaradır, ətraf
mühitin mühafizəsi haqqında təkliflər hazırlayır, ümum-
372
373
Dostları ilə paylaş: |