min ha texniki, 25,9 min ha bostan-tərəvəz və kartof, 151 min ha
isə yemlik bitkilər üçün istifadə olunur.
Yuxanda qeyd olunanlan nəzərə alaraq, bu problemlərin
vacibliyi artıq insanlarm təbii sərvətləri - torpaq, su, bitki, meşə və
digər yaşayış vasitələrinin təbiətdə kəskin surətdə azaldığım dərk
etməyə başlamalanndan irəli gəlir. Odur ki, torpaq, su, bitki və
meşə kənd təsərrüfatı əhəmiyyətli təbii sərvətlərdən səmərəli
istifadə, eyni zamanda zəhərli gübrələrin az istifadə olunması və
onun əvəzinə kənd tasarrüfatı bitkilərinin inkişafmda fiziki
xassələrin geniş tətbiqi məhz ətraf mühitin qorunub saxlanması
deməkdir.
Torpaq, su təbii sərvətlərinə təsərrüfat münasibətlərinin
proqram xarakterli məqsədi elm və texnikamn müasir inkişafi
şəraitində ekoloji, təbiəti mühafizə tədbirlərini də nəzərə almaqla
əhalinin, ölkənin müvafiq məhsullara olan tələbatımn
ödənilməsindən ibarətdir. Bu sahədə torpaq, su sərvətlərinin
kəmiyyət
və
keyfiyyət
baxımmdan
iqtisadi-coğrafi
qiymətləndirilməsi tədqiqatm mühüm tərkib hissəsini təşkil edir.
Bu istiqamətdə respublikamızın regionlannda torpaq, su
ehtiyatlannm iqtisadi- coğrafi baxımdan əmək ehtiyatlan ilə
uzlaşdıniması qloballaşdırma şəraitində zəruri şərt kimi qəbul
edilməlidir. Torpaq və su kimi təbii ehtiyatlann yerləşdiyi zonalann
təbii sərvətindən istifadəsi arasında mövcud olan qarşılıqlı
əlaqələrin
uzlaşdıniması
onlara
əsaslandınlaraq
istehsal
komplekslərinin inkişafında mühüm amil kimi çıxış edir.
Azərbaycanda əkinə yararlı torpaqlar 1.613.147 min ha,
şoranlaşmış torpaqlar 1.544.433 ha, zəif şoranlaşmış torpaqlar
13389 ha, orta şoranlaşımş torpaqlar 9195 ha, şiddətli şoranlaşmış
torpaqlar 5485 ha, şoran torpaqlar 645 ha təşkil edir. Azərbaycan
Respublikasmın səth sulanmn əsasım çay sulan təşkil edir, o
cümlədən, 65%-i qonşu ərazidən axıb gələn tranzit çaylarm
sulandır. Respublikanın öz çaylannm suyu demək olar ki, 35%
təşkil edir.
Kənd təsərrüfatı sahələrinin özəlləşdirilməsi, torpaq
üzərində müxtəlif mülkiyyət formalannm fəaliyyət dövründə
torpaq-
144
lann münbitliyi nəzərə almarkən, onlann fiziki və kimyəvi
xassələri əsas götürülməlidir.
Torpağm keyfiyyət və kəmiyyət, eləcə də digər göstəriciləri
əsasmda isə torpağm normativ qiyməti müəyyən edilmişdir.
Torpağın keyfiyyət göstəricisini müəyyən etmək məqsədilə,
bonitirovka işləri üçün hesablamalar apanimışdır. Torpağm
bonitirovkası isə onun münbitliyinə görə hesablamalardan başqa,
omm əkin sahəsinə yararlı müqayisəli tərzdə ballarla ifadə edilən
nisbi kəmiyyət göstəricisidir. Torpağm bonitirovkası göstəriciləri
ilə onun münbitlik xassələri və məhsuldarlığı hərtərəfli və obyektiv
şəkildə müəyyən edilmişdir. Torpağm Ixınitirovkası, bir sahənin
torpaqlanm başqa bir sahənin torpaqlarmdan fərqləndirən, onlann
fiziki və Wmyəvi xassələrinin, eləcə də onlann münbitliyinin
göstəricilərdən asılıdır. Respublikada torpaqlarm iqtisadi cəhətdən
qiymətləndirilməsi bontet bal əsasmda apanlır. Uzun illərdən bəri
apanlan elmi tədqiqatlann nəticəsində torpaq- lann fiziki-kimyəvi
və eləcə də xassələrinin laboratoriya və çöl tədqiqatlanndan alman
rəqəmlərin əsasmda bal sistemi ilə qiymətləndirilir. Hər torpaq
tipinin analizlərini nəzərə almaqla, şkala tərtib olunur.
Azərbaycan torpaqlannda akademik V.R.Valabuyev,
R.H.Məmmədov və D.E.Yusifovun 1964, 1967, 1970, 1978-ci
illərdə apardıqlan tədqiqatlar 5 bal əsas götürməklə apanlır; 0-21,
21-41,41-61,61-81,81-100.
Respublikamn geniş kənd təsərrüfatı məhsullanmn
istehsalına malik olan bu iqtisadi regionlann çaylarmm su
ehtiyatlan nəzərə alınmaqla və ərazinin torpaq iqlim şəraiti əsas
götürülməklə, Azərbaycanm bütün iqtisadi regionlan bol aqroiqlim
ehtiyatına malikdir. Buna baxmayaraq, yazın axın və yay aylannda
havalar çox quraq keçir. Buna görə də Aran rayonlarmda süni
suvarma tətbiq etmədən, kənd təsərrüfatı, xüsusilə əkinçilik,
bağçıhq və s. sahələri inkişaf etdirmək mümkün deyil. Qeyd etmək
lazımdır ki, Azərbaycanm iqtisadi regionlannda islahatlarm
apaniması istiqamətində hələ də təbii ehtiyatlardan səmərəli
istiflıdə olun- masma ehtiyac vardur. Bu baxımdan apanlan
məqsədyönlü tədbir
145
lərdən biri də respublikada iqtisadi islahatlann apanlması və bu
məqsədlə əsaslı normativ hüquqi bazanm yaradılması onlann icra
mexanizminin qurulması məsələsi qarşıya çıxır.
Azərbaycan Respublikasında torpaq islahatınm apanl-
masımn ən mühüm şərtlərindən biri də islahat apanlarkən
torpaqların fiziki və kimyəvi xassələri nəzərə alınmaqla, torpağm
keyfiyyət və kəmiyyət göstəriciləri əsasında onun normativ
qiymətini müəyyən etmək məqsədilə, bonitirovka işləri üçün
hesablamalar apanimahdır. Kənd təsərrüfatı sahələri torpaqlannm
aqroistehsal qruplaşması Azərbaycan torpaqlanmn bontet balı
əsasında apanimışdır. D.Yusifovun 1986-cı ildə çapdan çıxmış
monoqrafiyasında onun apardığı tədqiqatlann nəticələri dolğun
şəkildə öz əksini tapmışdır. Bütün bunlar torpaqlardan səmərəli
istifadə və onlann keyfiyyət uçotu üçün mühüm rol oynayır.
Torpağın bonitirovkası onun münbitliyinə görə hesablanan
keyfiyyətinin müqayisəli tərzdə ballarla ifadə edilən nisbi
kəmiyyət göstəricisidir.
Torpağm bonitirovkası göstəriciləri ilə onun münbitlik
xassələri və məhsuldarlığm artımım hərtərəfli müqayisəli şəkildə
torpağın bonitirovkası bir sahənin torpaqlanmn digər sahənin
torpaqlanndan nə dərəcədə pis və yaxşı olmasım müqayisəli tərzdə
müəyyənləşdirməklə və paylaşdınimasında subyektliyi aradan
qaldırmağa, eləcə də məhsul istehsalı üçün ehtiyat mənbələrinin
üzə çıxanimasına şərait yaradır.
Torpaqlann aqroistehsal qruplaşması üzrə indiyədək ölkədə
aparılmış işlərin təhlili göstərir ki, onlann qruplaşması zamam
başlıca olaraq, torpaq münbitliyinə müəyyən təsir göstərən genetik
xassələrin və təbii şəraitin normal olması nəzərə alm- mışdır.
Ölkədə torpaqlann qruplaşması 3 növbədə apanlır: 1) ayn-ayn kənd
təsərrüfat bitkilərinin tələbləri üzrə; 2) kənd təsərrüfat bitkilərinin
müəj^ən ekoloji qruplanmn və ya torpaqlardan istifadə tiplərinin
tələblərinə görə; 3) hər hansı müəyyən bitki üçün nəzərdə
tutulmadan mədəni bitkilər üçün mühit kimi müəyyən olunmuş
torpaqlann xassələri əsasmda qurulmuş ümumi qruplaşmalar. Belə
ki, aqrar islahatlann apanl-
146
Dostları ilə paylaş: |