düzündə, xüsusilə Qarabağ kanalı sistemi zonasında meliorativ
tədbirlər görərkən relyefin və landşaftın xüsusiyyətləri nəzərə
alınmadığmdan, ərazidə təbii müvazinət, bitki və heyvanat
aləminin ekoloji şəraiti kəskin dəyişmişdir. Bu iqtisadi rayonun
kənd təsərrüfatı məhsullarımn istehsal olunmasma mənfi təsir
göstərən hallan qismən qaydaya salmaq məqsədilə 60-cı illərin
ortalanndan
başlayaraq,
müəyyən
meliorativ
tədbirlər
görülmüşdür. Bu tədbirlərin düzgün layihələşdirilməsini təmin
etmək məqsədilə bütün Kür-Araz ovalığmda 1:100000 nisbətdə
olan miqyasda tərtib olunan torpaqlann mühəndis-geoloji,
hidrogeoloji qiymətləndirmə xəritəsi, suvarma kanallannm,
kollektorlann və bu tədbirlərin layihələşdirilməsilə əlaqədar
tikintidə istifadə edilmişdir. Bir sıra torpaq fondlanndan səmərəli
istifadə olunması, eləcə də yararsız torpaqlann fiziki-kimyəvi
xassələrinin öyrənilməsi bir vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. Bu
cəhətdən relyefi dəqiq öyrənib, bu əlaqələri araşdırmaq
məqsədəuyğun olar. Bu sahədə indiyə kimi xeyli işlər görülmüş,
onlarm nəticələri xalq təsərrüfatında tətbiq edilmişdir. Eyni
zamanda bu problemin böyük perspektivliyi vardır. Başqa təbii
ehtiyatlardan fərqli olaraq, torpaq həmçinin bütövlükdə, eyni
zamanda onun ayn-ayn komponentləri təbii resurslar kimi
öyrənilir, qiymətləndirilir və müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkiləri
altında istifadə edilir. Perspektivdə duran məsələlərdən biri də
regionlarda kənd təsərrüfatı məhsullannın əkini üçün yararlı
landşaftlann öyrənilməsidir. Bu problemin tədqiqinin və müvafiq
xəritələrin tərtib olunmasmm kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasında
və təsərrüfat sahələrində aqrar sahə kompleksi əsas rol oynayır.
Torpaq təbii sərvətdir. O, kənd təsərrüfatmda, ümumiyyətlə,
iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində istifadə olunan əvəzolunmaz
təbii ehtiyatdır. Bu baxımdan respublika torpaqlannm coğrafi
yayılma qanunauyğunluqlarmın ayn-ayn tip və yanratiplərinin
keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərinin müəyyən olunması və
onlann münbitliyinin yüksəldilməsi üzrə kompleks tədbirlərin elmi
cəhətdən əsaslandıniması böyük iqtisadi-sosial əhəmiyyətli
problemlər kimi qarşıya qoyulmuşdur. Ümumi sahəsi 86,6 min
141
kv.km olan respublika ərazisində 1996-cı ildə qəbul olunan
“Torpaq islahatı qanunu” əsasən 3,8 mln.ha (45%) dövlət
mülldyyətində, 2,9 mln.ha (33%) bələdiyyə, 1,9 mln.ha (22%) isə
xüsusi mülkiyyətdədir. Azərbaycan Respublikası dağlıq ölkə
olduğu üçün, eyni zamanda mürəkkəb geoloji quruluşa malikdir, o
cümlədən, dünyada mövcud olan 12 iqlim növünün 9-nu özündə
əks etdirdiyinə görə, torpaq örtüyü ilə zəngin və rəngarəngdir. Ona
görə də torpaqlardan istifadə və kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafi
təbii şəraitdən, xüsusi relyef, onun hündürlüyü, yamaclanmn
istiqaməti, münbitliyi, həmçinin coğrafi təbii şəraitinin
vəziyyətindən asılıdır. Ən çox mənimsənilən sahələr 1500 m
hündürlüyə qədər olan sahələrdir. Bunlar respublika ərazisinin
təxminən 75,5%-ni təşkil edir. Ondan ən münasib sahələr 0-1
meyillikdə yerləşir və 3736,1 min ha (43,2%) təşkil edir. Bunun
32,3%-i Kür-Araz təbii zonasımn payına düşür. Respublika
ərazisinin çox hissəsi (73,3%) dağlıq olduğu üçün Böyük Qafqaz
və Kiçik Qafqaz dağlıq sahələrində və Lənkəran təbii zonasımn
yüksəklik şəraitinə uyğun torpaqlar da yayılımşdır. Yüksək dağlıq
zonada yayılan dağ-çəmən (10,1%) və dağ qara torpağa bənzər
(2,6%) torpaqlar münbit torpaqlar olub, əsasən yay otlaqları kimi
istifadə olunur. Respublika ərazisi heyvandarlığın, xüsusilə,
qoyunçuluğun inkişafında əvəzolunmaz unikal kənd təsərrüfatı
bitkilərinin əkilib-becərilməsi üçün əlverişli təbii landşaft
zonasıdır. Azərbaycan Respublikasımn, xüsusən dağ meşələri
zonasında yayılan dağ-meşə qonur və dağ-meşə qəhvəyi (12,6%)
torpaqlar, yüksək münbitliyi və eroziya prosesinin zəif ifadə
olunması ilə səciyyələnir. Meşə zonasımn aşağı sərhəddində
yayılmış dağ boz qəhvəyi torpaqlar isə respublika ərazisinin 5%-ə
qədər sahəsində yayılıb, üzüm və dənli bitkilər əkini üçün istifadə
olunur.
Respublikada kənd təsərrüfatımn əsas sahələri alçaq yay-
laqlı sərhədlərdə inkişaf tapmış və dağətəyi düzənliklərdə yayılan
şabalıdı və çəmən şabalıdı torpaqlar ümumi torpaq sahəsinin
20%-dən çoxunu təşkil edir və əksər torpaq sahələri intensiv
şəkildə, xüsusilə suvarma əkinçiliyində istifadə olunur. Lənkəran
142
zonasında çox da geniş olmayan ərazidə (1,2%) turş mühitə malik
olan san torpaqlar əsas etibarilə çay əkini və qiymətli sitrus
meyvələrinin yetişdirilməsi üçün istifadə olunur. Ayn-ayn təbii
zonalarda 17 torpaq tipi və 64 torpaq yanmtipi altmda təsvir olunan
və 5 qrupda birləşdirilən torpaqlar təbii şəraitinə, relyef
xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif səviyyədə kənd təsərrüfatı sahələri
kimi mənimsənilmişdir. Respublikanm əkin sahələrinin 22%-nə
qədəri profili qalm olan münbit torpaqlarda, 8%-i isə yamaclarm və
dag ətəklərində - aqronomik cəhətdən qiymətli torpaqlarda geniş
yayılmışdır.
Respublika ərazisinin 28%-ni əhatə edan Kür-Araz ovalığı
torpaqlannm 61,3%-i kənd təsərrüfatımn istifadəsində, 26,6%-i isə
müxtəlif əkinlər üçün yararlı olub, təbii zonalar içərisində ən
yüksək təbii şəraitdə mənimsənilir. Ümumiyyətlə, istifadə olunan
torpaq resurslan respublika ərazisinin 23%-ni və ya 1988 min hanı
təşkil edir. Mövcud potensial torpaq sahələri hesabma əkinəyararlı
torpaqlan 2773,8 min ha-ya çatdırmaqla taxıl, yemli ot, texniki
bitkilər, tərəvəz, kartof və çoxillik əkinlərin sahəsini xeyli
genişləndirmək olar. Mədəni otlaqlann sahəsini 935 min ha- dan
1000 min ha-ya qədər, yaşıl yem üçün sahələri 1960 ha-dan 4000
ha-ya qədər çatdırmaq mümkündür. Bu da, heyvandarlığın yem
bazasım möhkəmləndirmək üçün geniş imkanlar yarada bilər.
Böyük Qafqaz təbii rayonunda kənd təsərrüfatma yararlı
torpaqlann yalmz 18,9%-i (1450,9 ha) istifadə olunur. Ancaq əkinə
yararlı
daha
822
min
ha
ehtiyat
torpaq
sahəsi
müəyyənləşdirilmişdir. Həmçinin Böyük Qafqaz təbii rayonunda
əkin sahəsinin 76,4 min hektarım bitkilər (tütün 78,7%), 157 min
ha-m (34,2%-i) taxıl, 15,7 min ha-m (22%) kartof və tərəvəz və
82,6 min hektanm (23,1%) çoxillik əkinlər təşkil edir. Kiçik
Qafqaz təbii zonası Naxçıvan MR ilə birlikdə respublika ərazisinin
34,4 %-ni, yəni 2976,5 min ha sahəni tutur.
Əkinə yararlı torpaqlan 870,5 min ha-ya, əkinçilikdə istifadə
olunan torpaqlann sahəsim 1677 min ha-ya çatdırmaq mümkündür.
Hazırda becərilən torpaqlann 89,5 min ha taxıl, 18,6
143
Dostları ilə paylaş: |