6.3.
Ozon
qatma təsir edən amillər
Ozon xlor və ftortörəmə karbohidrogenləri və yüksəksəsli
reaktiv təyyarələrin azot turşusunu dağıdu-, çirkləndiricilər ozonun
əmələ gəlməsini sürətləndirir, bu çirkləndiricilər qaz yanacağmm
yandıniması (CO
2
, CH
4
NO və NO
2
) və reaktiv təyyarələrin
stratosferdən aşağıda uğultu zamam əmələ gəlir. Stratosfer
temperaturu aşağı düşərkən ozonun dağılması ləngiyir. Qeyd
etmək lazımdır ki, yanacağın yandırılması və adi reaktiv
təyyarələrin uçuşu zamanı ozonun əmələ gəlməsi tronasfer və ya
aşağı stratosferdə baş verir, ozonun xlor ftor- törəməli
karbohidrogenlər tərəfindən dağılması əsasən yuxarı stratosferdə
baş verir. Beləliklə, ozonun dağılması
və əmələ gəlməsi prosesləri
bütövlükdə bir-birini tarazlaşdırsa da ayrı- ayrı balans qatlarda bu
ola bilməz.
Ən pis halda biz Yer qatımn müdafiəedici bu ozon ekra- mnın
dağılmasına yol veririk.
Hazırda xlor və ftortörəməli karbohidrogenlərin təsiri və
ozon qatındakı dəyişikliklərin son nəticələrinin iqlimə təsiri
sahəsində aydın olınayan səbəblər hələ də qalır. Proqnozlaşdırılan
effektlər olduqca müxtəlifdir, yəni buzlaşma dövründən
temperaturun 10°C qalxmasına qədər. Onu da yadda saxlamaq
lazımdır ki. Yer kürəsində həyat hazırda mövcud olan şəraitdə
inkişaf edirdi.
«İstilik effekti» - antropogen çirklənmə nəticəsində Yer
kürəsi atmosferində C02-nin və digər qazlarm artması ilə iqlimin
müşayiət olunan artımı, turşu yağışları, pH-ın turşuluğa tərəf meyli
ilə əlaqədar yağışlar, atmosferin insanın günahı nəticəsində kükürd
oksidi, azot və s. ilə çirklənməsi zamam baş verir.
6.4.
Beynəbcalq ekoloji hüququn təyinatı
Ekoloji münasibətlərin tənzimlənməsi bəşəriyyətin aktual
problemlərindən biri olduğundan onun həll edilməsində
beynəlxalq təşkilatlann əksəriyyəti iştirak edir. Onlardan bəziləri
xüsusi olaraq təbiəti mühafizə məqsədilə yaradılmışdır.
Millətlər birliyindən fərqli olaraq
təbiətin mühafizəsi işin-
192
İcraedici Şura 58 dövlətin nümayəndəsindən ibarətdir. Baş
Məclis tərəfindən 3 il müddətinə seçilir. İlk sessiyası 1973-cü ildə
keçirilmişdir. Vəzifəsi ətraf mühitin qorunması sahəsində
beynəlxalq əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə etməkdir.
İcraedici direktor Baş Məclis tərəfindən 4 ilə seçiHr. O,
gündəlik işlərə rəhbərlik edir, Şuranın növbəti sessiyasına hazı-
rhğı təmin edir. Katiblik YUNEP-in təşkilatı-texniki işlərini
aparu:.
Ətraf mühit Fondu keçirilən tədbirlərə maliyyə köməyi
göstərir, ölkələrin könüllü ödədiyi haqq nəticəsində fondu təşkil
edir, yığılan məbləği icraedici Şuranın tövsiyəsinə əsasən
xərcləyir. Fondun ilkin məbləği 5 il müddətinə 100 mln dollardır.
Fəaliyyəti dövründə YUNEP bir sıra mühüm tədbirlər həyata
keçirmiş, ətraf mühitə qlobal müşahidə sisteminin yaradılmasına
hazırlıq işləri aparmışdu: (monitorinq).
Ərzaq və kənd təsərrüfatı məsələləri üzrə BMT (FAO)
məhsuldar torpaqlann, su resurslarının, heyvan və bitkilər aləminin
qorunmasına əsas diqqət yetirir.
Təhsil, elm və mədəniyyət məsələləri üzrə BMT
(YUNESKO) ətraf mühitin qorunması sahəsində elmi
problemlərlə məşğul olur, dünyada təbiət abidələrinin mühafizəsi
proqra- nuna kömək göstərir, əhalinin təbəqə qayğısına münasibət
bəsləməsi üçün təhsil və tərbiyə məsələlərinə nəzarət edir. Onun
təşkil etdiyi beynəlxalq elmi proqramlarda «Beynəlxalq hidro-
logiyamn on illiyi», «insan və biosfer», ətraf mühitin qorunmasına,
təbiət və cəmiyyətin qarşıhqlı münasibətinə dair 14 elmi layihə əks
olunmuşdur.
Avropa İqtisadi Komissiyası (AİK) da 1963-cü ildən
başlayaraq özünün fəaliyyət proqramına atmosfer havasımn
çirklənmədən qorunmasını əsas məsələ kimi daxil etmişdir. Onun
1971-ci ildə Praqa, Ostrovaya (ÇXR) və Katovisidə (Polşa) təşkil
etdiyi simpoziumlarda ətraf mühitin qorunması, Avropada su
resurslarının mühafizəsi məsələləri müzakirə edilmişdir.
Təbiətin mühafizəsi vəzifələrinin
həyata keçirilməsi üçün
194