127
• baxılan lokal təbii mühitə, verilmiş hal
üçün işlənmiş “faydalılıq – zərərlilik” funksiyasının
qiymətləndirilməsinin meyarı əsasında müəyyən
edilmiş hansı təsirlər ziyanlıdır (arzuedilməz və ya
icazəverilməz);
• texnogen təsirlərin hansı səviyyəsi, o
cümlədən baxılan təbii mühitdə baş verən təbii və ya
təbii-fəlakət prosesləri və təsirləri birlikdə, təbii mühit
və onun ayrı-ayrı komponentləri və ya kompleksləri
(senoz) üçün icazə veriləndir və ilkin adekvat ekoloji
balans vəziyyətinin özünü bərpa etməsi üçün təbii
mühitin hansı ehtiyatları mövcuddur;
•
təbii mühitə, onların ayrı-ayrı
komponentləri və ya komplekslərinə texnogen
təsirlərin hansı səviyyəsi icazə verilməz və ya böhran
hal sayılır ki, bundan sonra təbii mühitin ekoloji
balans səviyyəsinə kimi bərpa edilməsi mümkün
deyildir.
Alınmış informasiyanın toplanması və
emal edilməsi səviyyəsinə görə qlobal, milli, regional
və lokal monitorinqlər fərqləndirilir.
Qlobal (biosfer) monitorinq beynəlxalq
əməkdaşlıq əsasında yerinə yetirilir, Yerin müasir
təbii sisteminin vəziyyətini qiymətləndirməyə imkan
verir. Müşahidələri planetin müxtəlif regionlarında
baza stansiyaları həyata keçirirlər (30 - 40 yerüstü və
10-dan artıq okean). Çox vaxt onlar bioloji qoruqlarda
yerləşirlər.
128
Milli
monitorinq
dövlət
sərhədləri
daxilində xüsusi yaradılmış orqanlar tərəfindən
yerinə yetirilir.
Regional monitorinq xalq təsərrüfatı
tərəfindən intensiv şəkildə mənimsənilən və deməli,
antropogen təsirə
məruz qalmış
iri rayon
hüdudlarından informasiya daxil olan sistemin
stansiyaları hesabına yerinə yetirilir.
Lokal monitorinqə şəhərin müxtəlif
zonalarının, sənaye və kənd təsərrüfatı rayonlarının və
ayrı-ayrı müəssisələrin hava mühitinin müşahidələri
aid edilir.
Lokal monitorinq stasionar, daşınan və ya
məşəlaltı məntəqələr vasitəsilə yerinə yetirilir. Belə
sistem ölkənin əksər rayonlarında vardır.
Ekoloji
monitorinqi
müşahidə
obyektlərinə görə geofiziki və bioloji monitorinqə
bölmək olar.
Geofiziki monitorinq geofiziki mühitin
(yerin
müəyyən
sahəsinin
fiziki
proses
və
xüsusiyyətlərinin
məcmusu kimi)
müşahidəsini,
nəzarətini, vəziyyətin proqnozunu və dəyişikliklərin
elementlərini özündə cəmləşdirir, yəni biosferin həm
mikro, həm də makromiqyasda baş verən abiotik
toplananının dəyişmələrini, həmçinin hava və iqlim
kimi iri sistemlərin reaksiyalarını əhatə edir.
Bioloji monitorinqin əsas məsələləri
biosferin biotik toplananının vəziyyətinin, onun
antropogen təsirə reaksiyasının, biosistemin təşkilinin
129
müxtəlif səviyyələrində vəziyyət funksiyasının və bu
funksiyanın
normal
təbii
vəziyyətdən
kənara
çıxmasının müəyyən edilməsindən ibarətdir.
Şək.5.2.
Ekoloji monitorinqin sxemi.
Monitorinqin aparılma metodlarına görə
onlar bioindikasiya (bioindikatorların köməkliyi ilə),
kontakt cihaz (yoxlama), kontaktsız məsafədən
(aviasiya, kosmik) növlərinə ayrılırlar.
Monitorinqin məqsədlərinə görə bunlar
seçilir: elmi-tədqiqat, diaqnostik, fon, nəzarət,
proqnoz və s.
E
k
sp
ed
is
iy
a
m
ü
şa
h
id
əl
əri
Avtomatlaşdı
informasiya sistemi
Təbii müşahidələr
sistemi
Ekoloji montorinq
Rabitə
kanalı
S
ta
si
o
n
ar
(y
erü
st
ü
v
ə
d
ən
iz
)
m
ü
şa
h
id
əl
əri
K
o
m
p
le
k
s
fo
n
m
ü
şa
h
id
əl
əri
(b
io
sfe
r
q
o
ru
q
la
rı
)
M
əs
afə
d
ən
a
p
ar
ıl
an
m
ü
şa
h
id
əl
ər
(k
o
sm
ik
ae
ro
çə
k
il
iş
)
İn
fo
rm
as
iy
a
ax
ta
rı
ş
si
st
em
i
(A
İA
S
)
V
eri
lə
n
lə
ri
n
e
m
al
ı
si
st
em
i
(A
V
E
S
)
V
eri
lə
n
lə
ri
n
k
o
m
p
le
k
s
in
te
rp
re
ta
si
y
a
si
st
em
i
(A
K
İS
)
P
ro
q
n
o
z-
d
ia
q
n
o
z
si
st
em
i
(A
P
D
S
)
Dostları ilə paylaş: |