7. İmamqiiliyev К. Noraşen rayonu şivələrinin lcksikası.
Bakı, 1987
8. Əhmədov
M.Naxçıvan
şivələrinin
lüğəti.Atlas
sözləri
. Bakı, Atilla,2001
9. Vəliyev M. (Baharlı) Azərbaycan. Bakı, 1993
10. Гейбуллайев Г.А. К этногенезу Азербайджцев.Баку,1991
11. Гейбуллайев Г.А. Топонимия Азербайджана. Баку, 1990
12. Qurbanov А.М. Azərbaycan dilinn onomologiyası. Bakı,1988
13. Axundov A. Torpağın köksündə tarixin izləri.Bakı,1983
14. Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı,1991
15. Babayev S.Naxçıvanda «Kitabi Dədə Qorqud» toponimləri.
Bakı,2002
16. Budaqova Q.Naxçıvan MR toponimləri. Bakı, 1998
17. Bağırov A. Naxçıvan toponimlərinin linqivistik xüsusiyyətləri.
Bakı,2002
18. Bağırov A. Naxçıvan hidronimləri. Bakı,2000
19. Budaqov B., Qeybullayev Q. Naxçıvanın yer yaddaşı.
Bakı,2004
20. Allahyarov K. Naxçıvan sözünün mənşəyi və mənası «elmi
əsərlər» ARTN,NDU,2002 №9
21. Mahmudov Q. Qanlı /Kanlı/ Kanqlı və yaxud Kəngərli
etnotoponimi türk arealında «Filologiya məsələlərinə dair
tematik toplu» Bakı,200,№1
22. Bağırov A. Sələsüz oykoııiminin izi ilə «Filologiya məsələrinə
dair tematik toplu» Bak 1.2002, №1-2
35
A M E A Naxçıvan Bölməsi
___
___
*
•
Təbii Ehtiyatlar institutu
ƏLİƏDDİN ABBASOV
AZƏRBAYCANDA KİMYANIN İNKİŞAF
İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ XXI ƏSRƏ BAXIŞ
Azərbaycanda kimyanın inkişafı əsasən üç: kimyəvi
kinetika, kataliz, maddənin kimyəvi quruluşu və onların
reaksiya qabiliyyəti istiqamətində aparılmış və kifayət qədər
sanballı nəticələr alınmışdır. Azərbaycan kimyaçılarının
araşdır- malarında aparıcı istiqamət neftin emalı və neft-
kimya proseslərinin təkmilləşdi-rilməsi ilə bağlı olmuşdur.
Ölkəmizdə kimyanın inkişafı birinci növbədə Y.H.Məmməd
əliyev, M.F.Nağıyev, V.S.Əliyev, H.B. və T.N. Şahtax-
tinskilər, S.D.Mehdiyev,
R. II. İsmayılov,
Ə.M.Quliyev,
İ.N.Orucova,
V.S.Qutırya,
M.A.Dalin,
V.F.Neqreyev,
R.H.Rizayev, H.X.Əfəndiyev, Ş.M.Məmmədov, M.A.Mər
danov, Z.H. Zülfüqarov və adlarını sadalamadığımız çoxlu
sayda digər görkəmli Azərbaycan alimlərinin adları ilə
bağlıdır.
Y.H.Məmmədəliyev və V.S.Qutıryanın SSRİ EA-nın
müxbir üzvü seçilmələri, R.H.İsmayılov və M.F.Nağıyevin
Sosialist
Əməyi
Qəhrəmanı
adına
layiq
görülmələri,
V.F.Neqreyevin Lenin, Y.H.Məmmədəliyev, Ə.M.Quliyev,
R.H.Isma-yılov, V.S. Qutırya və M.A. Daliniıı əməklərinin
SSRİ Dövlət mükafatı ilə qeyd edilməsi
bütünlükdə
Azərbaycan kimyaçılarının uğuru idi.
Y.H.Məmmədəliyev izopropilbenzolun sintezi üsulunu
işləyib hazırlamış, bu da Böyük Vətən müharibəsi illərində
aviasiyanın yüksək
oktanlı yanacaqla təmin edilməsində
müstəsna rol oynamışdır.
M.F.Nağıyevin
işlədiyi
resirkulyasiya
prosesləri
nəzəriyyəsi kimya texnolo-giyası ilə bağlı komplekslərin riyazi
modelləşdirilməsinin əsasını qoymuşdur.
Ə.M.Quliyev aşqarlar kimyası elminin yaradıcıların
dan biri olmaqla, SSRİ-ds ilk aşqar qurğuları onun və həm
karlarının işləri əsasında tikilmişdir.
Azərbaycan kimyaçılarının araşdırmaları neftdən yük
sək keyfiyyətli yana-caqların, sürtgü yağlarının və onlara
əlavələrin (aşqarların), yeni növ yüksək səmə-rəliliyə malik
katalizatorların, farmakologiyada və kənd təsərrüfatında
istifadə olunan bioloji fəal maddələrin, ölkəmizin mineral
sərvətlərinin emal texnologiyala-rının, polimer materialları
və onların alınması üçün zəruri monomerlərin istehsal
texnologiyalarının yaradılması və tətbiqi, kimya texnologiya
larının nəzəri əsasla-rının yaradılmasına istiqamətləndirmiş
və uğurlu nəticələr əldə edilmişdir. Bu nəti-cələrin bir çoxu
elmə və texnikaya əvvəllər məlum olmayan bir sıra yeni
istiqa-mətlərin açılmasına təkan vermişdir.
Müəyyən fıziki-kimyəvi
xassələrə
malik
yeni
perspektivli maddələrin sintezi, yüksək seçicilikli sorbent və
ekstragentlərin və katalitik sistemlərin təklif edilməsi, kimyəvi
reaksiyaların kinetika və mexanizminin- araşdırılması, metal
ların korro-ziyadan mühafizəsi və elektrokimya üsullarının
elmi əsaslarının yaradılınası Azər-baycan kimyaçılarının
uğurlarının tam olmayan siyahısıdır.
Kimya texnologiyasında ilk dəfə olaraq mürəkkəb
kimya-texnoloji kom-ple.kslərin öyrənilməsi üçün sistem
aııalz üsulu işlənib hazırlanmışdır. Bu üsul qapalı resirkulya-
siya tsiklləri olan kimya-texnoloji komplekslərinin və ayrıca
işləyən zavodların riyazi modellərinin qurulmasına imkan
verir.
Son 15 ildə SSRİ-nin dağılması ilə bağlı postsovet
məkanının hər yerində olduğu kimi Azərbaycanda da sənaye
ilə elmin qarşılıqlı əlaqələrinin pozulması, iqtisadiyyatdakı
qeyri-sabitlik, keçmiş elmi əlaqələrin itirilməsi elmin başqa
sahələrində olduğu kimi kimyanın da inkişafına mənfi təsirini
göstərmişdir. Dövlətin elm siyasəti məqsədyönlü fundamental
və Dövlət sifarişinə əsaslanan araşdırmaları əhatə etməklə,
onların bilavasitə Dövlət tərəfindən maliyyələşdiril-məsi, özəl
37