Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

7.  İmamqiiliyev  К.  Noraşen  rayonu  şivələrinin  lcksikası. 

Bakı, 1987

8.  Əhmədov 

M.Naxçıvan 

şivələrinin 

lüğəti.Atlas 

sözləri 

. Bakı, Atilla,2001

9.  Vəliyev M.  (Baharlı) Azərbaycan.  Bakı, 1993

10.  Гейбуллайев Г.А. К этногенезу  Азербайджцев.Баку,1991

11.  Гейбуллайев Г.А. Топонимия  Азербайджана. Баку, 1990

12.  Qurbanov  А.М.  Azərbaycan dilinn onomologiyası.  Bakı,1988

13.  Axundov  A. Torpağın köksündə tarixin  izləri.Bakı,1983

14.  Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsasları.  Bakı,1991

15.  Babayev  S.Naxçıvanda  «Kitabi  Dədə  Qorqud»  toponimləri. 

Bakı,2002

16.  Budaqova Q.Naxçıvan MR toponimləri.  Bakı, 1998

17.  Bağırov A.  Naxçıvan  toponimlərinin  linqivistik  xüsusiyyətləri. 

Bakı,2002

18.  Bağırov A. Naxçıvan  hidronimləri.  Bakı,2000

19.  Budaqov  B.,  Qeybullayev  Q.  Naxçıvanın  yer  yaddaşı. 

Bakı,2004

20.  Allahyarov  K.  Naxçıvan  sözünün  mənşəyi  və  mənası  «elmi 

əsərlər» ARTN,NDU,2002 №9

21.  Mahmudov  Q.  Qanlı  /Kanlı/  Kanqlı  və  yaxud  Kəngərli 

etnotoponimi  türk  arealında  «Filologiya  məsələlərinə  dair 

tematik toplu» Bakı,200,№1

22.  Bağırov  A.  Sələsüz  oykoııiminin  izi  ilə  «Filologiya  məsələrinə 

dair tematik toplu» Bak 1.2002, №1-2

35

---

A M  E A  Naxçıvan  Bölməsi

___  

___ 

* 

•

Təbii Ehtiyatlar institutu

ƏLİƏDDİN  ABBASOV

AZƏRBAYCANDA  KİMYANIN İNKİŞAF 

İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ  XXI  ƏSRƏ  BAXIŞ

Azərbaycanda  kimyanın  inkişafı  əsasən  üç:  kimyəvi 

kinetika,  kataliz,  maddənin  kimyəvi  quruluşu  və  onların 

reaksiya  qabiliyyəti  istiqamətində  aparılmış  və  kifayət  qədər 

sanballı  nəticələr  alınmışdır.  Azərbaycan  kimyaçılarının 

araşdır-  malarında  aparıcı  istiqamət  neftin  emalı  və  neft- 

kimya  proseslərinin  təkmilləşdi-rilməsi  ilə  bağlı  olmuşdur. 

Ölkəmizdə  kimyanın  inkişafı  birinci  növbədə  Y.H.Məmməd­

əliyev,  M.F.Nağıyev,  V.S.Əliyev,  H.B.  və  T.N.  Şahtax- 

tinskilər,  S.D.Mehdiyev, 

R. II. İsmayılov, 

Ə.M.Quliyev,

İ.N.Orucova, 

V.S.Qutırya, 

M.A.Dalin, 

V.F.Neqreyev,

R.H.Rizayev,  H.X.Əfəndiyev,  Ş.M.Məmmədov,  M.A.Mər­

danov,  Z.H.  Zülfüqarov  və  adlarını  sadalamadığımız  çoxlu 

sayda  digər  görkəmli  Azərbaycan  alimlərinin  adları  ilə 

bağlıdır.

Y.H.Məmmədəliyev  və  V.S.Qutıryanın  SSRİ  EA-nın 

müxbir  üzvü  seçilmələri,  R.H.İsmayılov  və  M.F.Nağıyevin 

Sosialist 

Əməyi 

Qəhrəmanı 

adına 

layiq 

görülmələri,

V.F.Neqreyevin  Lenin,  Y.H.Məmmədəliyev,  Ə.M.Quliyev,

R.H.Isma-yılov,  V.S.  Qutırya  və  M.A.  Daliniıı  əməklərinin 

SSRİ  Dövlət  mükafatı  ilə  qeyd  edilməsi 

bütünlükdə 

Azərbaycan kimyaçılarının  uğuru idi.

Y.H.Məmmədəliyev izopropilbenzolun sintezi  üsulunu 

işləyib  hazırlamış,  bu  da  Böyük  Vətən  müharibəsi  illərində 

aviasiyanın  yüksək 

oktanlı  yanacaqla  təmin  edilməsində 

müstəsna rol  oynamışdır.

M.F.Nağıyevin 

işlədiyi 

resirkulyasiya 

prosesləri 

nəzəriyyəsi  kimya texnolo-giyası ilə bağlı  komplekslərin  riyazi 

modelləşdirilməsinin əsasını qoymuşdur.

---

Ə.M.Quliyev  aşqarlar  kimyası  elminin  yaradıcıların­

dan  biri  olmaqla,  SSRİ-ds  ilk  aşqar  qurğuları  onun  və  həm­

karlarının  işləri əsasında  tikilmişdir.

Azərbaycan  kimyaçılarının araşdırmaları  neftdən  yük­

sək  keyfiyyətli  yana-caqların,  sürtgü  yağlarının  və  onlara 

əlavələrin  (aşqarların),  yeni  növ  yüksək  səmə-rəliliyə  malik 

katalizatorların,  farmakologiyada  və  kənd  təsərrüfatında 

istifadə  olunan  bioloji  fəal  maddələrin,  ölkəmizin  mineral 

sərvətlərinin  emal  texnologiyala-rının,  polimer  materialları 

və  onların  alınması  üçün  zəruri  monomerlərin  istehsal 

texnologiyalarının  yaradılması  və  tətbiqi,  kimya  texnologiya­

larının  nəzəri  əsasla-rının  yaradılmasına  istiqamətləndirmiş 

və  uğurlu  nəticələr  əldə  edilmişdir.  Bu  nəti-cələrin  bir  çoxu 

elmə  və  texnikaya  əvvəllər  məlum  olmayan  bir  sıra  yeni 

istiqa-mətlərin açılmasına təkan vermişdir.

Müəyyən  fıziki-kimyəvi 

xassələrə 

malik 

yeni

perspektivli  maddələrin  sintezi,  yüksək  seçicilikli  sorbent  və 

ekstragentlərin  və katalitik  sistemlərin  təklif edilməsi,  kimyəvi 

reaksiyaların  kinetika  və  mexanizminin- araşdırılması,  metal­

ların  korro-ziyadan  mühafizəsi  və  elektrokimya  üsullarının 

elmi  əsaslarının  yaradılınası  Azər-baycan  kimyaçılarının 

uğurlarının tam olmayan siyahısıdır.

Kimya  texnologiyasında  ilk  dəfə  olaraq  mürəkkəb 

kimya-texnoloji  kom-ple.kslərin  öyrənilməsi  üçün  sistem 

aııalz  üsulu  işlənib  hazırlanmışdır.  Bu  üsul  qapalı  resirkulya- 

siya  tsiklləri  olan  kimya-texnoloji  komplekslərinin  və  ayrıca 

işləyən  zavodların  riyazi  modellərinin  qurulmasına  imkan 

verir.

Son  15  ildə  SSRİ-nin  dağılması  ilə  bağlı  postsovet 

məkanının  hər  yerində  olduğu  kimi  Azərbaycanda  da  sənaye 

ilə  elmin  qarşılıqlı  əlaqələrinin  pozulması,  iqtisadiyyatdakı 

qeyri-sabitlik,  keçmiş  elmi  əlaqələrin  itirilməsi  elmin  başqa 

sahələrində  olduğu  kimi kimyanın da inkişafına  mənfi təsirini 

göstərmişdir.  Dövlətin elm siyasəti məqsədyönlü fundamental 

və  Dövlət  sifarişinə  əsaslanan  araşdırmaları  əhatə  etməklə, 

onların  bilavasitə  Dövlət  tərəfindən  maliyyələşdiril-məsi,  özəl

37

---