Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 60 İLDƏ NAXÇIVAN MR DİALEKT, ŞİVƏ VƏ YER ADLARININ ÖYRƏNİLMƏSİ
ƏBÜ LFƏZ Q U LİYE V ■ • A M EA Naxçıvan Bölməsi incəsənət, m Dil və Ədəbiyyat institutu 60 İLDƏ NAXÇIVAN MR DİALEKT, ŞİVƏ VƏ YER ADLARININ ÖYRƏNİLMƏSİ Son illər 1:ürk dilli xalqlarda türk dillərinin tədqiqinə xüsusi maraq göstərilir. Bu cəhətdən Azərbaycan dilçiliyi türkologiyanın ön cərgələrində gedir. Belə ki. təkcə Azərbaycan ədəbi dilinin xüsusiyyətləri deyil, onun dialekt və şivələri, həmçinin toponimləri də ətraflı
və geniş
öyrənməkdədir. Azərbaycan dilinin ayrı-ayrı dialekt və şivələri ətraflı şəkildə öyrənilərək bir çox dissertasiyalar, çoxlu monoq rafiyalar, yüzlərlə elmi məqalələr yazılmış, elmi sessiya və konfranslarda məruzələr dinlənilmişdir. Azərbaycan dilinin dilektlərinə dair lüğətlər çap edilmiş, türkologiyada ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası hazırlanmışdır. Azərbaycan Respublikasının dialekt fərqi baxımından zəngin bölgələrindən biri də Cənub qrupuna daxil olan Naxçıvan M uxtar Respublikasıdır. Bu qrupun dialekt və şivələri özünəxas xüsusiyyətlərinə görə dilçiliklə maraqlann şəxsləri cəlb etsə də Naxçıvan MR dialekti XX əsrin ortalarından sonra öyrənilməyə başlamışdır. Naxçıvan dialektinə dair geniş məlumatlara R.Rüstəmovun, A.Həsəno- vun, M.Şirəliyeviıı, E.Əzizovun, B.İbrahimovun və b. əsər lərində rast gəlinir. Naxçıvan Muxtar Respublikasından ekspedisiya yolu ilə küllü miqdarda toplanan dialektoloji materialların təhlili və müqayisəsi nəticəsində aydın olmuşdur ki, Naxçıvan MR- in iki dialekti eləcə də beş şivəsi: Naxçıvan və Ordubad, Culfa, Şərur, Şahbuz, Babək, Sədərək- vardır. «Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialek və şvələri» adlı əsərdə verilən dialektoloji materiallar beş il müddətində (1950-1955) Naxçııvan MR-ın Naxçıvan, Ordubad, Culfa, 29
Şərur və Şahbuz rayonlarının müxtəlif kəndlərindən toplan mışdır.1 Bu əsər Azərbaycan dialektologiyası tarixində yeni bir mərhələ təşkil edir. Əsərdə müqayisəli - tarixi üsuldan istifadə edilmiş və bir çox materiallar - qohum dillərin materialları, türk dillərinə aid qədim yazılı abidələr və Azərbaycan klassiklərin əsərləri ilə müqayisə edilmişdir. Əsərin
ayrı-ayrı hissələri prof. M.Ş.Şirəliyev (fonetika), K.T.Ramazanov (morfologiya), R.Ə.Rüstəmov (sintaksis və Şahbuz şivələrinin mətnləri), В.M.İbrahimov (leksika A-К hərfləri, mətnlər), A.N.Vəliyev (leksika,L-Ş hərifləri; terminləri) tərəfindən işlənmişdir. Naxçıvan dialekt və şivələri haqqında yazılmış məqalə lərdən M.Ş.Şirəliyevin «Naxçıvan dialektləri», T.B.Həm zəyevin «Ordubad rayon şivələriıın fonetik xüsusiyyətləri», K.T.Ramazanovun «Noraşen rayonu
şivələrinin bəzi
xarakter morfoloji xüsusiyyətləri haqqında», R.Ə.Süleyma novun «Ordubad və Culfa rayonları şivələrinin leksik xüsusiyyətləri», R.Ə.Rüstəmovun «Şahbuz şivələrinin sintak- sisi», A.Həsənovun «Ordubad dialektinin bəzi xarakter leksik və morfoloji xüsusiyyətləri» və s. məqalələri göstərmək olar.2 Aparılan elmi-tədqiqat işlərində, müdafiə olunmuş dissertasiyalarda Naxçıvan dialekt və şivələrinin leksikası da unudulmamışdır. Bunlara B.İbrahimovun «Naxçıvan şivələri qrupunun bəzi lüğət xüsusiyyətləri»3, M.Zeynalovun «Məişət leksikası» (Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri materialları əsasında)4, T.Həmzəyevin «Ordubad dialekti»5, Ə.Quliyevin «Azərbaycan dilinin Şahbuz
şivələrinin leksikası»6, K.İmamquluyevanın «Noraşen rayon şivələrinin lekiskası»7 və s. əsərlərini misal göstərmək olar. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri mənəvi bir xəzinədir. Məhz elə onun belə zəngindiyi və tükənməzliyi səbəbindəndir ki, 70 ildən artıqdır bu sahədə çox qiymətli, orijinal tədqiqatlar aparılır. Bu mənada M.Əhmədov uzun illər fərdi yolla tədqiqat aparmışdır. Onun «Naxçıvan qrupu şivələrinin leksikasına aid materiallar»8 adlı əsəri xüsusi 30
maraq doğurur. Bu əsərə Naxçıvan qrupu şivələrinin lüğəti, atalar sözləri və məsələlər daxildir. Bütün bu uğurlu araşdırmalara baxmayaraq Naxçıvan Muxtar Respublika dialektologiyasının hərtərəfli, dərindən və türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə öyrənmək üçün kifayət qədər dialektoloq kadrlar çatışmır. Elə bu məqsədlə də AMEA Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Dilçilik Şöbəsinin elmi tədqiqat planı Naxçıvan M uxtar Respublikasının şəhər, rayon və kəndlərinin dialekt və şivələrinin öyrənilməsinə yönəldilmişdir. Bu sahədə Ə.A.Quliyevin, Z.ismayılın və N .Əliyevanın ’ apardığı tədqiqatlar təqdirə layiqdir. Naxçıvan ərazisi Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindən və ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindəndir. Buradakı qədim tarixə malik topooykonmlərin tədqiqi də aktual problemlərdəndir. Naxçıvan toponimlərimi tədqiqinə M.Vəliyev (Bahar lı) xüsusi zəhmət sərf etmiş, uzun illərin tədqiqatından sonra yazdığı «Azərbaycan» adlı kitabında ilk dəfə olaraq coğrafi adların öyrənilməsinin istər dilimiz, istərsə də tariximiz üçün xüsusi əhəmiyyət daşıdığından danışmışdır. Bu kitabda ilk dəfə olaraq Naxçıvan ərazisi ilə bağlı Xələc, Kəngərli, Kotam, Xəlilli, Sirab və s. coğrafi adlar haqqında öz elmi fikirlərini şərh etmişdir.9 1960-1970-ci illərdə Azərbaycan toponimikası öz inkişafına başlamış və bu sahənin istiqmətləndirilməsində xüsusi xidmət olan A.Həsənov «Coğrafi adlarda tarixin illəri», «Dərəşam toponimi haqqında», Q.Qeybullayevlə birgə işlədiyi «Naxçıvan MSSR-in bəzi oykonimləri haqqında» adlı məqalələrində Naxçıvanla bağlı yer adlarının, mövcud onomastik vahidlərinin tədqiqinin təməlini qoymuş və bəzi toponimlərin linqivistik təblilərinə də yer ayırmışdır. Toponimlərin öyrənilməsində əsl vətəndaş yanğısı ilə xüsusi xidmət
göstərmiş Q.Qeybullayev toponim və
etnonimlərin elmi əsaslarla öyrənilməsində əvəzsiz alimdir. Onun «Naxçıvanın bəzi oykonimlərin» məqaləsi rus dilində Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|