bölmənin cəlb edilməsi və innovasiya tədqiqatlarına yönəlt
diyi investisiya vəsaitləri ilə tamamlanmalıdır.
Müasir
fiziki-kimyəvi
üsullara
əsaslanan
yeni
instrumental metodların bu gün tədqiqatlarda istifadə edil
məməsi artıq aparılan işlərin keyfiyyətinə ciddi mənfi təsirini
göstərməkdədir. Messbauer spektroskopiyası ( EXAFS),
kombinə olunmuş EXAFS və rentgen-difraksiya (XRD)
spektroskopiyası, infraqırmızı Furye transformasiya (FTİR)
spektroskopiyası, yüksək həssaslığa malik elektron mikrosko-
piyası (HREM), bərk cisimlərin nüvə maqnit spektrosko-
piyası, «in sity» izləyici tunelləşdirmə mikroskopiyası (STM)
və s. çoxlu sayda digər metodlarla araşdırmalar aparmaq bu
gün Azərbaycan kimyaçıları üçün ancaq arzu olaraq qalır (1).
Keçmişdə əldə edilən uğurlar nə qədər parlaq,
qibtəediləcək səviyyədə olsa belə, bu nə arxayınlaşmağa, nə
də dünyada aparılan işlərdən kənarda qalmağa kiməsə əsas
vermir. İngilis yazıçısı Şelli Persi Bişinin qeyd etdiyi kimi
«keçmiş ölümündür, gələcək sənin». Gələcəkdə öz yerini
tutmaq., digər imzalar içərisində öz millətinin, Azərbaycanın
imzasını təsdiq etdirmək üçün bu gün Azərbaycan elminin
qarşısında ciddi problemlər dayanır. Sirr deyil ki, bəşəriyyətin
bir sıra ümidləri bilavasitə kimyanın gələcək inkişafından
asılıdır.
Nəhəng
kimyəvi
mak-roreaktor
olan
canlı
orqanizmin kimyəvi qalaktikasının fəthi hələ irəlidədir.
Bunlardan başqa biz kimyadan sehrli xassəli yeni materiallar,
enerji mənbələri, təmiz və təhlükəsiz texnologiyalar və digər
saysız-hesabsız tapıntılar gözləyirik.
Bir kimyaçı olmadan, bir dəliqanlı cəngavər öz
sevgilisini sevər kimi bu elmi sevmədən onun daxili dünyasım,
məntiqini, əzəmətli gözəlliyini, musiqisini və harmoniyasım
duymaq çox çətindir.Bir kimyaçı olaraq bu səviyyəyə
yüksələn insanlara ən səmimi hisslərində qibtə edirəm.
Şredinger tənliyi kimyanın açarıdır. Bu tənliyin həlli
enerjinin diskret səviyyələrini və elektronun dalğa funksi
yalarını (orbitallarmı) verir. Bu funksiyalar (orbitallar) cəmisi
16-dır. Sadə şahmat gedişləri kombinasiyasından sonsuz
38
sayda variantlar, yeddi sadə musiqi notundan sehrli və
həmişəyaşar musiqi necə yaranırsa, 16 sadə atom orbital-
larından -kimyəvi notlardan da nəhəng və bitib-tükən-məyən
dünyanın kimyəvi arxitekturası yaranır. Kimyəvi sintez atom
orbitallarmm kombinasiyalarının seçim bacarığı, onları idarə
etmək sənətidir. Obrazlı deyilsə, KİMYA -müəllifləri TƏ
BİƏT və KİMYAÇI olan 16 notlu möhtəşəm MUSİQİDİR.
Bu ecazkar musiqinin son dövrlərə aid bir neçə nümunəsini
xatırlamaqla onun həqiqi miqyasını təsəvvür etmək olar:
• •
Uzvi ifratkeçiricililər və ifratkeçirici keramikalar, üzvi
ferromaqnetiklər, pilləkən molekullar sintez edilmiş, dend-
rimer, rotaksan, katenan, fulleren, ku-boman, yüksək spinli
ferromaqniı molekullar yaradılmışdır. Son illərin uğurlu nə
ticələrindən biri lönm diametrli karbon nanoçubuqlarının
sintezidir. Elektrik keçi-riciliyi 2000 simensə yaxın metallik
hidrogenin sintezi insan zəkasının və mühəndis əməyinin
təntənəsi hesab edilə bilər.Göründüyü kimi təbii və sintetik
molekulların atom arxitekturası sonsuz dərəcədə müxtəlif və
estetik baxımdan təkmildir.
Ifrataxıcı helium; ultrasoyuq atomların kristallik qaz
qəfəsləri; ~1016 Vt/sm2 güclü lazerlərin
qüvvətli elektrik
sahələri (sahənin gərginliyi burada ~200 B/nm
olmaqla
molckullardakı daxili elektrik sahələrinin gərginliyi
ilə
müqayisə olunur); qüvvətli mikrodalğalı və maqnit sahələri;
qüvvətli qravitasiya sahələri kimi ekstremal şəraitlərdə kimya
böyük sürətlə inkişaf edir. Bu araşdırmaların məqsədi yüksək
texnologiyalara mümkün çıxışlar üçün yeni reaksiyalar,
proseslər və rejimlərin axtarışıdır (2).
Transgen mühəndisliyinin qeyri-adi uğurlarını qeyd
etməmək mümkün deyil. Bu
uğurların əldə edilməsində
kimyanın payı yetərincədir. Əlbəttə, hələlik kimya-çılarm əldə
etdiyi uğurların xeyli hissəsi istifadə edilməsə də, bunların
sivilizasiyanın inkişafına etdiyi böyük təkan şübhəsizdir. Bu
elmin uğurlarından bəşəriyyətin xeyrinə və ya zərərinə istifadə
edilməsi faktları kimyanın deyil, onu istifadə edənlərin, vicdan
39
problemidir. Fikrimizcə, eyni problem atom energetikasına
və elmin bir sıra digər sahələrinə də aiddir (3).
Qeyri-kovalent qarşılıqlı təsirlər (ion və dipolların
elektrostatik qarşılıqlı təsi-ri, hidrogen rabitələri, vanderraals
qüvvələri və s.) əsasında yaranan qeyri-kova-lent kimyanın
qarşısında yeni üfüqlər açılır. Klassik kovalent və qeyri-
kovalent kimyanın prinsiplərinin kombinasiyası istənilən
miqyaslı kimyəvi arxitekturanın ağlagəlməyən variantlarının
gerçəkləşməsinə şərait yaradacaqdır.
Koherent kimya bu elmin yeni sahəsidir. Klassik qeyri-
koherent kimya iki amillə - enerji və spinlə idarə olunsa da,
bu halda reaksiyanın faza nəzarətini də həyata keçirmək olar.
Koherent proseslərin həyati əhəmiyyəti bir sıra bioloji
proseslərin izahında aydın görünür.
Buna misal olaraq özünü tənzimləyən bioloji sistem
kimi insan beynini göstərmək olar. Beyində sinaps və
neyronlarm kimyəvi və elektrik fəallığı harmonik şəkildə
sinxronlaşdırılıb. Bu makroreaktorda normal vəziyyət ideal
nizamla, kohe-rentliklə bağlıdır. Bunun əksi olaraq xaos-
Altsqeymer xəstəliyi kimi qorxulu patologiya göstərilir. İdeal
nizam-istedadlı, dahi zəkalara məxsus ideya və fikirlərin
generasiyasına şərait yaradır, beyni cilalayır. Koherentliyin
yüksək səviyyəsi ilə zəkiliyin. dahiliyin əlaqəsi ideyası isbat
olunmasa da, bunun böyük həqiqət olduğunu inkar etməyə
cürət edənlər də yoxdur (4).
Lazerlərin
mənimsənilməsi
kimyanın
üfüqlərini
genişləndirməklə femtokimyaya nəhəng sıçrayışı təmin etdi.
Femtokimya kimyəvi proseslərin ultraqısa zaman miqyasında
(İO 15 - İCH4 san və ya 1-10 femtosaniyə ) qəbul edilməsini
öyrənən sahədir. Qeyd edilən zaman kəsiyi molekullarda
atomların rəqslərinin dövründən (10'13 -lO’11 san) xeyli azdır.
Zamanın belə nisbətinə görə femtokimya kimyəvi reaksi
yanın özünü «görür» : başqa sözlə ilkin molekulların məhsul
molekullara necə çevrilməsi müşahidə edilir. Bu kəşf kimyəvi
reaksiyaların
mexanizminin
öyrənilməsinə
birbaşa yol
açmaqla, reaksiyaların idaıə edilmə imkanlarına şərait
40
Dostları ilə paylaş: |