Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
Şimali Çinə göndərirdilər – orada istedadlı uşaqlar üçün məktəb açılmışdı. Lakin qırğız millətinin çiçəklənmə dövrü IX-X əsrlərdə, Mərkəzi Asiyanın düzənliklərini özünə tabe etdirdikdən sonra vüsət tapdı. Artıq bu zamana qırğızlar yüksək döyüş hazırlığı ilə seçilən vahid hərbi-inzibati idarə sistemi yaratmışdılar. Daha tutarlı sübut üçün A.N.Bernştamın yazısını misal gətirim: ““Ortalıq dövlət”in qədim qırğızlara qarşı göstərdiyi müstəsna nəvaziş, ilk növbədə, qırğızların hərbi qüvvəsi ilə əlaqədar idi”. Çinlilər qırğızların tiyəsinin gücünü və döyüşdə mətanətini IX əsrdə olduğu kimi, XVI əsrdə də etiraf edib tanımışdılar. Qırğızlar savaşda güclü idilər və o dövr üçün təkmil silahları – tiyəsi kərgədan dərisindən düzəldilmiş qalxanı deşən silah – vardı. Qırğızlar həm də dəyanətli və uşaqlıqdan onlara öyrədilən silahla məharətlə rəftar etmək bacarıqlarına görə güclü idilər. Məlumdur ki, hunnlar arasında məxsusi olaraq döyüşçü tərbiyə etmək qaydası var idi və şübhə yoxdur, qırğızlara bu qayda-qanun məlum idi. Belə ki, uşaq altı-yeddi yaşına qədər qoyun üstündə çapmağı və kamandan quşcuğazlara ox atmağı, sonralar qulun minməyi və balaca şikarlara ova çıxmağı öyrənərdi, 15 yaşında isə artıq o döyüşçü qismində süvarilər dəstəsinə qəbul ola bilərdi. Fərdi hərbi təlim tərbiyənin özəyini təşkil edərdi. Təkcə silahla istifadə texnikasını deyil, eləcə də döyüşçü ruhunu tərbiyə edərdilər. Təsadüfi deyil ki, qırğızlarda döyüşqabağı qorxaqlıq göstərənin boynunu vururdular. V.V.Bartold təsdiqləyirdi: “... Monqolustanın üzərində hökmranlıq qırğızların əlinə keçdi. Onların köçəri dövləti 970-ci ilə qədər Orta Asiyanın şərq hissəsində mövcudiyyətini saxlayaraq ən irəlidə gedən köçəri qurum oldu”. Uyğur xaqanlığının süqutu, yerində Yeniseydə Qırğızıstan xaqanlığının yaranması, eləcə də təzə dövlətin qüdrətinin artması nəinki qırğızların tarixi inkişaf prosesində mühüm rol oynadı, həmçinin digər həmhüdud tayfaların sonrakı taleyinə böyük təsir göstərdi. Birincisi, Uyğur xaqanlığının uzunmüddətli daxili müharibələri və ikitirəliyi dayandı ki, bu da Böyük Qırğızıstan dövlətinin özünü saxlayıb təşəkkül tapması üçün münasib şərait yaratdı. İkincisi, Böyük Qırğızıstan dövləti Tan imperiyasının şimal və qərb sərhədləri üçün etibarlı sipərə çevrilirdi. Yerli tayfalar uyğurlar tərəfindən həmişə məruz qaldıqları hücumlardan qurtuldular. Üçüncüsü, yeni şərtlər qırğız etnosunun inkişafı, konsolidasiyası və möhkəmlənməsi üçün şərait yaratdı. Bir çox kiçik tayfalar qırğızların tərkibinə qoşuldular. Məs., sartların bir hissəsi – Cunqar bölgəsində yaşayan türk tayfalarının nümayəndələri – qırğızlarla assimilyasiyaya uğrayaraq sart tayfasını yaratdılar. Monqollarla ümumi kökdən olan tatarların, manqıtların və noqoyların bir hissəsi qırğızların “altmış nəsil” tayfasının tərkibinə daxil oldu. Beləliklə, Qırğız xaqanlığının Yeniseydə yüksəliş dövrü – özülündə müasir qırğız xalqının rüşeymləri yaranan feodal münasibətlərin formalaşması dövrüdür. Çöllüklərdən ibarət böyük qırğız imperiyası XII əsrdə monqollar tərəfindən darmadağın edildi. O, Mərkəzi Asiyada sonuncu qüdrətli qədim türk dövləti oldu. Dövlətçiliyə qarşı sonrakı yol dolanbac və çətin alındı. Yenisey qırğızları monqol hökmranlığından qurtulmaq üçün əllərindən gələni edirdilər. Qırğızlar 1524-cü ildə üsyan qaldıraraq dövlətlərində 16 il müddətinə müstəqil idarəçiliyi əldə etdilər. Qırğızları tabe etdirmək üçün monqollar 1270-ci ildə Yeniseyə 20 min döyüşçü göndərməyə məcbur oldular. Lakin onlar qırğızların kişilik və gücləri qarşısında davam gətirə bilmədilər ki, bunun da nəticəsi olaraq, 1273- cü ildə Yenisey qırğızları yenidən üsyana qalxaraq Çin əsilli monqol canişini Lyü Xao Lini qovdular və öz dövlətçiliyini daha 20 il saxladılar. Fəqət, 1293-cü il qırğızlar üçün ən faciəvi və Yeniseydə qırğız dövlətinin mövcudluğunun sonuncu ili oldu. Bu qanlı ildə Xubilayın başçılığı altında monqol döyüşçüləri Minusin çökəkliyinə girdilər və ilk növbədə qırğız başçıları və sərkərdələrinə amansız divan tutdular. Bundan sonra Yenisey qırğızları Pamirə və Tyan-Şana köç etdilər. Yeniseydən köç edən qırğızların içərisində iki oğlu ilə birgə Dolon- biy də var idi, onun yerbəyer olduğu məkan hal- hazırda Dolon adlanır. B.Soltonoyev öz əsərlərində yazır: “Monqol işğalı dövründə qırğızlar, ələlxüsus da şimal qırğızları, ev tikmirdilər ki, evdə yaşamaq özünə ölüm hökmü yazmaq kimi bir şeydir”. Hər xalqın öz eposu, qəhrəmanı vardır ki, onun adı ilə bütöv xalqın mövcudiyyətinin tarixi bağlıdır. “Manas” eposunda eramızın birinci minilliyindən başlayaraq, qırğızların ulularının dünyagörüşü əks olunmuşdur. Bu, ulu qırğızlar tərəfindən yaradılmış ali dərəcəli mənəvi manifest bütün türk xalqlarının mənəvi ruhunu qaldırırdı. Talasdakı XIV əsr Manas mavzoleyi sübut edir ki, köçəri qırğızların dövlət qərargahı məhz Talasda yerləşmişdir. IX-X əsrlərdə qırğız əsilzadələri əcnəbi dini təlimlərə müraciət etdilər. Əbu Dulaf qeyd edirdi ki, IX əsrdə qırğızlarda “ibadət üçün məbəd və yazı qamışı vardı. O zaman xalq düşünüb-daşınardı və ehtiyatı əldən verməzdi”. S.A.Teplouxovun sözlərinə görə, “Yeniseyin cənub hövzəsinin 198 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|