Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Estetik şüur
İ.Kepler təsdiq edirdi ki, riyazi prinsiplər ilahi iradənin gözlə görünən ifadəsidir. Heyzenberqə görə, yeni təfəkkür dindən uzaqlaşma ilə heç bir əlaqəsi yoxdur; elm dinlə ziddiyyət təşkil etmir. “Şeylərin məhrəmanə A (gizli) məğzi - onların maddi təbiətində deyil; biz şeylərin maddi inikasından daha çox ideyalarla üzləşirik” (Гейзенберг В.Шаги за горизонт М 1987, е. 329). Nyuton təbiətə dair təmiz mexaniki baxışların məhdudluğunu başa düşürdü: o mövcud olanların daha dərin əsaslarını tapmaq istəyirdi. Əlkimyanı əsaslı surətdə öyrənərək burada varlığın hansısa qəribə, təəccüblü kəsiyini axtarırdı. Nyutonun yaradıcılığı üçün varlığın öyrənilməsinə dərin, ümumiləşdirilmiş fəlsəfi yanaşma xarakterikdir. Onun yaradıcılığında, elmi fikrində axtarışın iki istiqamətinin - həqiqi dinin axtarışı və dünyanın həqiqi bütöv mənzərəsinin axtarışının - dərin əlaqəsi mövcud idi. Bununla yanaşı ona dünyagörüşünün üçüncü, əxlaqi idrakla, əxlaqın həqiqi prinsiplərinin axtarışı ilə bağlı olan komponentlər xasdır. Nyutonun fikrincə, əxlaqi qanunlar Kainatda insanın yarandığı vaxtdan yeddi ehkamda öz əksini tapmışdır. Onlardan birincisi “Allahın vahidliyini qəbul etməkdir... Bunsuz yaxşılıq, səxavət ola bilməz...” (Ньютон И. Оптика или трактат об отражениях, преломлениях, изчибаниях и цветах света; М, Л. 1927, с. 315,371). Dünyada elə sahə var ki, orada problemlər qurtarır və sirlər başlanır: bu transendent (təcrübə xaricində olan, dərk edilə bilməyən) sahədir. Müdrik adam bununla barışa bilər, barışmaq üçün isə mərdlik lazımdır ki, etiraf edə və qəbul edəsən ki, heç də hər şey bizdən asılı deyildir, hətta hər şeyə nüfuz edən əqlin özü üçün belə aradan qaldırıla bilməyən və içərisinə daxil olunması 356 mümkün olmayan bir şeyin varlığını qəbul etməyə hazır olasan. Biz dünyada öz varlığımızın sonlu olması ilə, əzablı günlər yaşamağımızla, öz pis
xasiyyətimizlə bacarmamağımızla barışmalı və qəbul etməliyik. Bu problemləri “mədəni tərəqqi” prosesi ilə aradan qaldıra bilmərik, belə ki, mədəni tərəqqinin özü belə heç də çox yüksəkdə deyildir. Fəlsəfə tarixində, düşünürük ki, çox ağıllı hir mövqe məlumdur; bu baxışlara görə Allah bilavasitə dərk oluna bilməz,
0 öz yaratdıqları və hiss üzvlərimizlə qəbul etdiklərimizdə öz mahiyyətinin şüaları ilə işıqlanır. Allahın görünməməzliyi - ateistlərin birinei arqumentidir. Lakin heç bir ateist şüuru inkar etmir, ancaq o da görünməzdir. Vicdan da görünməzdir, ancaq o insanın hərəkətlərində, sözlərində özünü göstərir. Əgər kimsə sübut edə bilmirsə ki, Allah mövcuddur və ona görə də mübariz ateist olur, onda qoy o sübut etsin ki, Allah yoxdur. Bu heç vaxt və heç kəsə nəsib olmayıb və prinsipcə heç kəs buna nail ola bilməz. Dinin əqidə azadlığı - hər bir adamın əsas ayrılmaz hüququdur. Ona görə də həm başqa dinə qulluq edənlərə, həm də ateistlərə dözümlü yanaşmalıdırlar: Allaha inamsızlığın özü də inamdır, ancaq bu mənfi yönümlüdür. Allaha səcdə edən, ibadət edən, məscidə gedən, dini əxlaqi prinsiplərə hörmət edən, öz ruhunun rahatlığına çalışan adam şər işlərlə məşğul ola, insanlara nifrət edə, özündən razı eqoist həyat yaşaya və bununla cəmiyyətə xeyir gətirə bilməz. Həqiqi inam özünün həyata keçməsi üçün mütləq fərdi əxlaqi qəhrəmanlığa - insanlara xidmət işinə çevrilməlidir. Buna görə də din adamların məhəbbət və xeyirxahlıqla birləşməsinə kömək edir. /
Din də cəmiyyət kimi yetkin olmayan inamlardan: fetişizm, totemizm, magiya, animizdən keçərək dünya dinlərinə qədər yüksəlmişdir. Fetişizm - gerçəkliyin müxtəlif obyektlərinə - pərəstiş, ehtiramdır; onlar fövqəltəbii xassələrə malikdir, müalicə edir, düşməndən qoruyurlar, istənilən predmet fetiş ola bilər. Totemizm - insan qruplarının hər hansı heyvan və ya bitki növləri ilə qohumluğuna, fövqəltəbii əlaqəsinə inamdır. Totemizm ovçuluq və yığımla bağlıdır. Magiya etiqad və inamların məcmusudur; onun əsasında adamlara, eyni zamanda ətraf mühitdəki hadisə və predmetlərə müxtəlif üsullardan: cadu, mərasim oyunları, dualarla, ovsunlamaqla və s. - istifadə etməklə təsir etmək imkanına inam dayanır. Animizm isə predmetlərdə və ya bizdən kənarda mövcud olan mənəvi varlığa inama əsaslanır. İbtidai insan hələ özünü təbiətdən ayırmamışdır və bütün hadisə və predmetlərə özünə xas olan xassələri şamil edirlər. Dövlətin yaranması ilə milli dövlət dinləri yarandı, çoxallahhlığa və təkallahhğa inamdan keçən etiqad nəhayət üç dünya dininin: buddizm, xristianlıq və islamın yaranması ilə yekunlaşdı. Bu məsələ ilə bağlı dərsdən əlavə vaxtlarda diskussiyalar keçirməyi məqbul hesab edirik.
mütəfəkkirlərin qeyd etdiyi və Hegelin müfəssəl açıqlamasına görə, əql hissiz ölüdür və iradəsiz gücsüzdür. Həqiqət və Xeyir gözəllik olmadan tam ola bilməz, o da öz növbəsində əqlin həqiqətə yaxınlaşdığı, iradənin xeyirə istiqamətləndiyi yerdə təzahür edir. Hegel yazırdı: “Mən əminəm ki, bütün ideyaları əhatə edən əqlin yüksək aktı estetik aktdır və həqiqət və xeyirxahlıq yalnız gözəllikdə 358 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|