Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §1. Cəmiyyətin siyasi həyatını şərtləndirən amillər
- Hakimiyyət məsələsinin
- Qanunvericilərin fəaliyyətinin
mühafizəkarlıq (E.Byerk) və totalitarizm (JJ.Russo) - meydana gəldi.
Klassik alman fəlsəfəsi hüquq və dövlətin etik əsaslarının (İ.Kant), hüquq fəlsəfəsinin (Hegel) tədqiqində xeyli irəliləyişə müvəffəq olmuşdur. Siyasət və iqtisadiyyatın qarşılıqlı fəaliyyəti, tarixdə zorakılığın rolu, əxlaq və siyasətin qarşılıqlı münasibəti, dövlətin mənşəyi və funksiyaları, onun ölüb getməsinin şərtləri haqqında marksist təlimi çox mühüm maraq doğurur. Eyni zamanda anarxizmin siyasi ideyaları (M.Ba- kunin, P.Ki'opotkin) və XX əsrin geosiyasi konsepsiyaları (K.Haushofer, H.Makkinder və b.) da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Cəmiyyətin siyasi həyat ilə bağlı Şərq fəlsəfəsində, o eümlədən Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixindəki maraqlı məqamlar da xatırlamaq məqsədəuyğundur. Hələ qədim dövrdə Zərdüştün ideyalarının əsasında güclü hakimiyyət məsələsi xüsusi yer tuturdu. Bərabərlik ideyası uğrunda vuruşan Məzdəkin dövlət idarəçiliyi ilə bağlı maraqlı fikirləri olmuşdur. İslamın qəbul olunması ilə bütün sahələrdə olduğu kimi dövlət hakimiyyəti, vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət ideyaları sahəsində də xeyli irəliləyiş əldə edilmişdir. Orta əsrlər Azərbaycan filosoflarının, xüsusilə də N. Tusinin dövlət nəzəriyyəsi ilə bağlı fikirlərini müasir dövıiin tələbləri kontekstində təhlil edilməsi hamı üçün daha maraqlı olardı.
SSRİ adlanan nəhəng bir dövlətin dağılmasından sonra yaranan müstəqil respublikalarda olduğu kimi Azərbaycanda da cəmiyyətin siyasiləşməsi prosesi genişləndi. Keçid dövrünün yaratdığı çətinliklər hamını 259 siyasətlə bu və ya digər dərəcədə maraqlanmağa, gedən siyasi prosesləri təhlil etməyə vadar etdi. İqtisadiyyata «bazis», siyasi quruluşa və cəmiyyətin mənəvi həyatına isə iqtisadiyyat üzərində «üstqumm» kimi baxmağı məqsədəuyğun hesab etməyərək belə hesab edirik ki, iqtisadiyyat-siyasət cütlüyündə ilk növbədə iqtisadiyyatı, sonra isə onun ardınca ictimai həyatın siyasi sistemini nəzərdən keçirmək lazımdır. Cəmiyyət həyatının hu sahələri ayrılmazdır və vəhdət təşkil edir. Bu məsələyə tarixi baxımdan nəzər salsaq, demək olar ki, hələ ibtidai- icma quruluşunda iqtisadi həyat mövcud olmuşdur; əmək, əmək məhsullarının mübadiləsi və s.; - siyasət isə sözün əsil mənasında hələ yox idi. Tayfa başçılarının «seçilməsinin» «siyasi» həllinə dair bir nümunəni qeyd edək. Tayfanın yaşlı üzvləri başçını belə bir meyarla seçirdilər: namizəd böyük bir ağacın başında budaqdan tutur, qalanları isə ağacı var-gücləri ilə silkələyirlər. Əgər o yıxılmırdısa onda «seçilir» və başçı olurdu. Məgər bu cür «seçimi» tayfanın siyasi həyatının mühüm cəhəti kimi qəbul etmək olarmı? Əlbəttə, bu hələ siyasət deyildir.
Siyasətin ən mühüm və daha qədimi problemi - hakimiyyət problemidir. Siyasət və hakimiyyətin qarşılıqlı münasibəti dialektik xarakter daşıyır. Hakimiyyət, bir tərəfdən, siyasətin həyata keçirilməsi vasitəsi kimi çıxış edir, digər tərəfdən isə, onun ilkin əsasıdır. Maks Veber düzgün olaraq göstərmişdir ki, siyasət istər dövlətlər arasında, istərsə də dövlətin daxilindəki ayrı-ayrı adamların hakimiyyətdə iştirak etmək və ya hakimiyyət bölgüsünə təsir etmək cəhdidir. Ağalıq və tabelik müna 260 sibətinin qurulması, yəni adamlar arasında asılılıq münasibətinin yaranmasının özü elə hakimiyyətdir. Nəticədə hakimiyyət insanı iradəsinin əksinə olaraq fəaliyyətə məcbur edir.
Hakimiyyət məsələsinin aktuallığını, hamının bu məsələyə marağını nəzərə alaraq mühazirədə bu məsələyə xüsusi yer ayırmaq məqsədəuyğundur. İ. Kanta görə, istibdada yol verməmək üçün hakimiyyətin ciddi bölgüsü lazımdır. Hər bir ağıllı qurulmuş dövlətdə hakimiyyətin üç qanadı: qanunlar qəbul edən qanunverici, qəbul olunmuş qanunlar əsasında idarəçiliyi həyata keçirən icraedici, qanunlara riayət olunmasına nəzarət edən və ədaləti həyata keçirən məhkəmə - fəaliyyət göstərir. Hakimiyyətin bir qanadının digərindən kifayət qədər müstəqilliyi təmin olunmayan dövlətdə istibdad yaradır. Qanunverici hökumət ola bilməz, çünki birinci qanun verir, ikinci isə ona tabe olur. Nə qanunverici, nə də icraedici məhkəmə ola bilməz: onlar yalnız hakimləri təyin edirlər. Siyasi təlimlər tarixində hakimiyyət bölgüsü haqqında çoxlu ideyalar yaranmışdır. Lakin bu məsələ ilə bağlı klassik nəzəriyyə Ş.Monteskyenin nəzəriyyəsi hesab olunur. Hakimiyyət bölgüsü ilə bağlı məlumat verərkən bir cəhət də vurğulanmalıdır ki, hakimiyyətin bu qanadları arasında nə qədər harmoniya olsa da burada ziddiyyət və mübarizə də özünü göstärir. Əgər qanunverici və icraedici orqanlar bir əldə və ya idarədə cəmləşdirilsə onda azadlıq mümkün deyildir. Qanunvericilərin fəaliyyətinin başlıca məqsədi öz xalqının nonnal, sakit və imkan daxilində ədalətli həyat şəraitini təmin etməkdir. Əgər qanunverici hakimiyyət
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|